Seminar mashg‘ulotlar mavzulari

Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar. Qardosh bo‘lmagan tillardan olingan so‘zlar haqida gap borar ekan, bunda, asosan, arab, fors-tojik va rus tili va u orqali Yevropa tillaridan o‘zlashgan leksik elementlar nazarda tutiladi.
Xorazm arablar tomonidan istilo qilingandan keyin, barcha bosib olingan hududlarda bo‘lgani kabi, bu yerda ham arablarning urf-odatlari, dini bilan birgalikda, arabcha so‘zlar ham kirib kela boshladi. Sababi islom dini qabul qilingach, arab tili din tili, ilm-fan tili sifatida faoliyat ko‘rsata boshlagan. Arablar istilosidan avval ham fors-tojik tili orqali arabcha so‘zlar Xorazm shevalariga kirib kela boshlaganligini ta’kidlash kerak. Dalillar arab leksik elementlarining ko‘pchiligi bilvosita, ya’ni eron tillari orqali, birmuncha navbatda tojik tili orqali
o‘tganligiga guvohlik beradi.
Xorazmni arablar 715-yilda istilo qilganligi ma’lum. Ammo hozirda Xorazmda o‘zbeklar yashab turgan joylarda o‘sha zamonlarda qadimgi xorazmliklar bilan birgalikda bu hududda turkiylar ham yashaganliklarini ham unutmaslik kerak.
O‘rta Osiyo, shu jumladan, Xorazm ham arablar tomonidan istilo qilingach, arablar hukmronlik siyosatini olib bordilar. Mahalliy xalqlarning o‘ziga xos urf-odatlari yakson qilinadi.
Shimoliy Xorazm shevalarida qo‘llaniladigan arabcha so‘zlarning aksariyati diniy tushunchalarni anglatadigan leksemalardan iborat. Shevalarda qadimgi davrlardan boshlab, to hozirgi davrlargacha ishlatiladigan bunday so‘zlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: savap (savob), iyman (imon), mayit(tobut), ärvah (arvoh), avmin (omin), ayat (oyat), dozah (do‘zah), duva (duo),qiyamat (qiyomat), mächit (masjid), zakat (zakot), usher (ushurunning qisqargani), däfin (dafn), kalima (kalima), niyät (niyat), bismilla (bismilloh) va hakazo.
Bundan tashqari, Xorazmda XII asrda yashab ijod etgan Zamaxshariyning “Muqaddimatul-adab” nomli mashhur lug‘atidagi eski o‘zbek tili jumlalari tarkibida umumiy leksikaning bir necha foizini arab leksik elementlari tashkil etishi ham bunga yorqin misol bo‘la oladi. Masalan, ka’ba, haj, hujjat, holva, masjid, miynat (mehnat), shuhrat, janoza, ishqiboz, dunyo, davlat, ziyorat, hoji, hadis, kitob, ixtilof, janub, taom, qasd, jahl, rohat, safar, meros, zakot, lahad, qiyomad, shavkat, ne’mat va boshqalar. Tabiiyki, o‘sha davr adabiy tili jonli so‘zlashuv tilidagi barcha leksik qatlamlarni aks ettirib berishga ojizlik qilgan. Davrlar o‘tishi bilan arab leksik qatlamining hajmi esa borgan sari, ayniqsa bu diniy va falsafiy, ilmiy va she’riy asarlarda o‘z aksini topgan edi.
Adabiy til va shevalarda mavjud bo‘lgan arab so‘zlarining semantikasidagi farq uncha katta emas, o‘zlashtirilgan arab so‘zlarining ko‘pchiligi shevalarning fonetik qonuniyatlariga moslashgan, semantikasi adabiy tilda qanday bo‘lsa, shevalarda ham shunday. Bunga tadqiq qilinayotgan obyektdan olingan quyidagi so‘zlar misol bo‘la oladi: