Семинар машғулотлари : 6 Лаборатория: 24 Мустақил таълим 111

1. Яроқсизлик. У вақтинча ҳам бўлиши мумкин ёки амалий жиҳатдан рўёбга чиқмайдиган ҳам бўлиши мумкин. Кишининг саломатлиги ёмон бўлганда, у ёки бу сохадаги ишга ўша кишининг соғлиги, врачларнинг нутаи назарига қараганда тўғри келмайди, деб топилган ҳолларда касбга яроқсизлик хақида гапириш мумкин.
Танланган касбга соғлиқнинг тўғри келмаслиги хусусида ушбу группа тўғрисида биз авваллари гапирган эдик. Лекин танланган касбга соғликнинг тўғри келмаслиги хусусидаги ушбу группа тўғрисида биз авваллари гапирган эдик. Лекин танланган касбга фақат соғлиқ эмас, балки бошқа омиллар ҳам монелик қилиши мумкин. Гап шундаки бутун бир группани ташкил этувчи қатор касблар одамга нисбатан жуда катта талаблар қўяди, у касбга фақат махсус қобилятга эга бўлган кишиларгина мувофиқ келиши мумкин. Агар кишида ана шундай махсус қобилият йўқ бўлса, унинг ўрнини хеч нарса билан тўлдириб бўлмайди. Бундай ҳолларда кишидан ўз касбига нисбатан мутлақо яроқли бўлиши талаб қилинади, деб айтадилар.
Бажарадиган ишлари жараёнида одамларнинг соғлиги ва хаёти учун ҳавфли бўлган кутилмаган вазиятлар содир бўлиши эҳтимоли кутилган касблар вакиллари учун ўз касбига ана шундай мутлақо яроқли бўлиш шарти қўлланилади, санъат билан боғлиқ бўлган касблар тўғрисида ҳам худди шундай гапларни айтиш мумкин: масалан, агар кишининг тасвирий санъат сохасига ишлаши учун қобилияти бўлмаса, рассом архитектор, хайкалтарош бўлиб этиши амри махолдир.
2. Яроқлилик. Касбга яроқлиликнинг ушбу даражаси шу билан ажиралиб турадики, бунда бирор сохадаги меҳнатга нисбатан монеълик қилувчи омиллар бўлмайди,лекин айни маҳалда кишида мазкур касбга яққол кўзга ташланиб турган майиллар ҳам бўлмайди. “Сиз мана шу касбни танлаш ингиз мумкин. Ажаб эмас, сиз шу сохада яхши мутахассис бўлиб етишасиз”, _деб тасалли беришади, бу касбларни танлаган кишиларга.Бу жиҳатдан касбга яроқлилик даражасининг ҳам юқоридаги тарифдан билиб олиш мумкин.
3. Мос келиш . Бундай ҳолларда одамнинг айрим шахсий фазилатларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу фазилатлар муайян касб ёки касблар группаси талабларига аниқ мос келади. Масалан, бирор кишида муайян бир сохада ёки у ёки бу меҳнат объектига масалан, биология, техника ва хк . Объектларга нисбатан қизиқиш бўлиши ёхуд бирор сохада ўзини амалий ишда синаб кўриш вақтида баъзи бир ютуқларни қўлга киритиш кишилардаги мувофиқлик, ўз касбига мос келиш бунинг мисолидир. Касбга яроқлиликнинг бу даражасидаги кишиларга нисбатан шундай деб мурожат қилиш мумкин. “Сиз мана шуни танласангиз бўлади, сиз яхши мутахассис бўлиб этишингиз мумкин”.
4. Хавас. Ишга хаваси бўлган бундай кишини мееҳнати сифатида инсон тараққиётининг мазкур босқичида касбга яроқлиликнинг олий даражаси деб ҳисоблаш мумкин. Бу эрда гап одамни бошқалардан ажратиб турадиган тўғрисида бормоқда. Киши тахминан ўзи билан бир хил шароитда ишлаётган ва ўқиётган тенгдошларидан ажралиб туради. Касбга яроқлиликнинг бундай даражасига қуйидагича таъриф бериш мумкин: “Сиз фаолиятни шу соҳасида, ҳа айни мана шу соҳада яхши мутахассис бўлиб этишасиз”. Касбга яроқлиликг` туғма сифат эмас. У меҳнат шароитида шаклланиб боради. Меҳнат шароитда фақат профессионал идрок, хотира ва тақаккур ривожланибгина қолмай одамда муайян ҳулқг`атвор типи ҳам, унинг коллективчиликка хос йўналиши ҳам, талабчанлиги ҳам ривожланиб боради.
Кўпчилик касбларда уларда яроқлилик масаласида одамга мутлоқ талаблар қўйилмайди: унда этишмайдиган зарур фазилатлар, ҳусусиятлар, қобилиятлар ўрнини бошқалар ривожлантириш ҳисобига қоплаш мумкин.
Одамда мавжуд бўлган фазилатларни проффесионал жиҳатдан қимматли, зарарли ёки нейтрал сифатлар деб бир неча турга ажиратиш мумкин? Йўқ, гап шундаки хатто энг оддий бирор касб тўғрисида гап кетганда ҳам проффесионал жиҳатдан ягона ва шубҳасис қимматли фазилатлар тўғрисида гапириб бўлмайди. Мисол учун кўп станокчи тукувчилик касбини олиб кўрайлик. Уларни бир хиллари тез ҳаракат қилиш ҳисобига юксак натижаларга эришадилар, бошқалари эса эҳтиёткорлик пухта ишлаш , ишни кўзини билиш ҳисобига ютуққа эришадилар. Ходим қанчалик малакаси бўлса, у ўзининг заиф томонларидан кўпроқ, максимал даражада фойдаланади ҳамда ўзининг заиф томонларини энгиб, ҳар хил воситалар билан уларнинг ўрнини қоплайди. Натижада ишда такрорланмас индивидуал услуб вужудга келади. Шунинг учун ҳам: “Иш устасидан қўрқар”, _деган доно мақол тўқиган одамнинг ўзи касбига яроқли эканини қуйидаги асосий фазилатларга қараб белгиланади: Фуқоролик фазилатлари, меҳнатга ҳалол муносабатда бўлиш,меҳнатсеварлик, мазкур соҳадаги фаолиятни нисбатан ижобий қизиқиш ва майилларининг мажудлиги, ақл_идрокнинг теранлиги, пухталик, интизомлик, ўз_ўзининг назорат қилишнинг ривожланганлиги, ташаббускорлик, саломатлигининг яхшилига ва бўшқа шунга ўхшаш сифатлар махсус қобилиятлар. Ўз касбингизга яроқлилик зарур бўладиган айрим фазилатларни ўзингиз мунтазам равишда шакллантириб боришингиз зарур ва лозим.
Биз ҳозир “Одамг`касб”формуласидаги ўзаро алоқадорликни бир томонини қараб чиқдик. Энди одам учун касбнинг ўзи яроқсиз бўлиб қолиши мумкин бўлган ҳолат тўғрисида гаплашамиз. Буни қуйидаги мисолни қараб чиқишимиз орқали тушинтириш мумкин.
Конструкторлар қудратли юк кўтариш машинаси яратдилар, лекин буни қарангки, бу машинани бошқариш жуда оғир экан. Бундай ҳолда кишининг масалан, аёл кишининг бу машинага машинист бўлиб ишлаш касбига лойиқ эмаслиги тўғрисида гапириб ўтирмаса ҳам бўлади.
Юқорида айтилганларидан худди шундай ҳулоса келиб чиқадики, одамнинг касбига яроқлиги ўзгарувчан ҳарактеристикадир. Касбга яроқлиликни шакллантириш бу фақат одамдаги муайян фазилатларни ривожлантиришдангина иборат бўлиб қолмай, шу билан бирга меҳнат шароитини ишлаб чиқариш воситаларини ўзгартиришни ҳам тақазо этади.