Семинар машғулот топшириқлар

(Жадвални давом эттириш мумкин.)


5.Мавзуга оид куйдаги саволлари асосида ТАҚДИМОТ яратинг!

1. 
   Биринчи жаҳон уруши ва унинг Туркистон ўлкасига таъсири.
   

2. 
   Биринчи жаҳон урушининг Туркистон халқлари ижтимоий-иқтисодий турмуш даражасига таъсири.
   

3. 
   Туркистонда ҳарбий саноат қўмиталарининг вужудга келиши ва уларнинг қўшинлар таминотида тутган ўрни.
   

RSFSR Qurolli kuchlarining Oliy bosh qoʻmondoni S.S. Kamenevning direktivasiga asosan 1919-yil 15 avg .da Samara, Astraxon, Orenburg gubernyalari va Ural viloyati hududida Sharqiy frontning Jan. guruh armiyalari asosida tashkil qilingan front (1919—26). Turkistondagi istiqlolchilik harakatiga qarshi kurash maqsadida tuzilgan. Turkiston frontiga dastlab 1, 4, 11armiyalar kiritilgan. 1919-yil 25 avg . da Turkiston Respublikasidagi barcha qizil askar qismlari ham unga boʻysundirildi. Turkiston frontini harbiy va partiyaviy jihatdan Inqilobiy harbiy kengash (Revvoyensovet) va Siyosiy boshqarma boshqargan. M.V. Frunze Turkiston frontiniing 1qoʻmondoni boʻlgan (1919-yil 15 avg . — 1920-yil 10 sent.).

1919-yil 20 noyabrda Turkiston fronti harbiy shtabi Samaradan Toshkentga kelib oʻrnashgan. M.Frunze Toshkentga kelgach (1920-yil fevral), harbiy harakatlarda bevosita qatnashgan. Rossiya markazidan doimiy ravishda katta miqsordagi qizil askarlar Turkistonga yuborilgan. Mac, 1919-yil yozida Turkiston Respublikasidagi qizil armiya qismlarida 35.378 jangchi boʻlgan boʻlsa, Turkiston fronti tashkil qilingandan keyin 71.751 jangchi va 185 ta pulemyot Rossiyadan Turkistonga tashlangan. 1920-yil 1 sent.da qizil askarlarning soni 182.800 kishiga yetgan. Turkiston fronti jangchilari istiqlolchilarga qarshi kurash bilan cheklanmasdan, 1920-yil 2 fevral Xivada xonlik va 2 sent.da Buxoroda amirlik tuzumini agʻdarib tashlab, bu davlatlar hududini ham bosib olgan (qarang Buxoro bosqini).

Turkiston frontiga M.Frunzedan tashqari G.Sokolnikov (1920—21), V.Lazarevich (192122), V.Shorin (1922), A.Kork (1922 — 23), S.Pugachyov (1923 — 24), M.Levandovskiy (1924—25), Avksentyevskiy (1925 — 26) qoʻmondonlik qilgan.

1920-yil 4 iyunda Turkiston fronti asosida Oʻrta Osiyo harbiy okrugi tuzilgan

4. 
   Туркистон ўлкасида аҳолини мардикорликка олиш бўйича сафарбарликнинг эълон қилиниши ва уни амалга оширилиши.
   

Bundan 104 yil muqaddam – 1916 yilning iyul oyida o‘sha payti Rossiya imperiyasiga tegishli bo‘lgan Turkiston o‘lkasi tarixidagi eng yirik qo‘zg‘olon ro‘y berdi. “Mardikorlar qo‘zg‘oloni” nomini olgan bu voqea Markaziy Osiyo davlatlari yangi tarixidagi muhim va shu bilan birga yaxshi o‘rganilmagan, e’tiborsiz qolib ketayotgan voqealardan biri hisoblanadi.

Shu munosabat bilan “Daryo” tarix fanlari doktori, professor Dono Ziyayevaning ushbu voqealarga bag‘ishlangan maqolasini e’lon qiladi.

Yer yuzidagi 1,5 milliard aholini, 38 davlatni qamrab olgan Birinchi jahon urushi insoniyat boshiga katta talafot yetkazdi. Bu davrda Rossiya imperiyasi mustamlakasiga aylantirilgan Turkiston o‘lkasida ham urush ta’sirida ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat nihoyatda keskinlashib ketdi. Urush boshlanishi bilan rasmiy doiralarda bo‘lib o‘tgan uzoq muhokamalarda “Turkiston aholisiga qurol berish xavfli, bu qurol hukumatning o‘ziga qarshi qaratilishi mumkin”, degan xavf-xatar bois mahalliy aholini frontga jalb etmaslikka qaror qabul qilindi.

Ammo imperiya hukumati aynan shu bahona bilan o‘lkaning butun moddiy resurslarini front ehtiyojlari uchun ayamay jalb etishga kirishdi. O‘lkadan frontga yordam tariqasida beto‘xtov mablag‘, oziq-ovqat va boshqa mahsulotlar olib ketila boshlandi. Turli soliq va yig‘inlarning hajmi ham ko‘tarilib, ommaning ahvoli nihoyatda og‘irlashdi.

1913–1915-yillarda Turkistonda aholidan olingan barcha soliq, to‘lov va bojlardan o‘lka xazinasiga tushadigan mablag‘lar 66 foizga ortdi. Boz ustiga, davlat tomonidan jun, paxta, oziq-ovqat, sanoat, yoqilg‘ini sotib olish narxlari kamaytirib borildi. Turkistonga g‘alla yetkazib berish ham qisqarib ketdi va 1916-yilda non (g‘alla) taqchilligi 22 million pudga yetdi. Har tomonlama talangan tub aholi qulog‘igacha qarzga botib, xonavayron bo‘ldi. 1916-yilgi ma’lumotga ko‘ra, dehqonlarning bo‘ynidagi qarzi o‘z zamonasi uchun juda katta mablag‘ — 156,7 million so‘mni tashkil etgan edi.

5. 
   1916 йил қўзғолонини келтириб чиқарган ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий сабаблари.
   

1916 yil 25 iyundа rus imperаtori Nikolаy II ning «Imperiyadаgi rus bo`lmаgаn erkаk аholini harаkаtdаgi аrmiya rаyonidа mudofаа inshootlаri vа harbiy аloqа yo`llаri qurish uchun olib borilаdigаn ishlаrgа, shuningdek dаvlаt mudofааsi uchun zаrur bo`lgаn boshqa har qаndаy ishlаrgа jаlb qilish haqida»gi fаrmoni yarа ustigа chiqqаn bаmisoli chipqonning o`zi bo`ldi. Fаrmongа binoаn Turkiston o`lkаsidаgi rus bo`lmаgаn 19 yoshdаn 43 yoshgachа bo`lgаn jаmi 250 ming erkаk front orqаsidаgi ishlаrgа sаfаrbаr qilish ko`zdа tutilgаn edi. Lekin fаrmonning bundаy tаrzdа Turkiston o`lkаsigа mutlаqo tаtbiq etib bo`lmаsligini tаjribаli podsho аmаldori, sobiq harbiy vаzir А.N.Kuropаtkin ham tushungаn edi. U vаzir yordamchisi general Frolovgа Rossiyadа ikki yildаn beri dаvom etib, nihoyasi ko`rinmаgаn bu tаdbirni, ya`ni urushgа 19-43 yoshli аholini sаfаrbаr qilish mаsаlаsi hal bo`lmаgаn holdа uni chekkа o`lkаlаrgа tаdbiq etish noo`rinligini ko`rsаtgаn edi2.

Fаrmongа ko`rа Sirdаryo viloyati zimmаsigа 87 ming` Sаmаrqаndgа 88 ming` Fаrg`onаgа 50 ming mаrdikor yuborish vаzifаsi yuklаtildi. Podshoning o`shа fаrmoni haqidagi bu shum xаbаr yashin tezligidа butun Turkiston o`lkаsigа tаrqаldi vа аzob-uqubаtlаrdаn bаg`ri qon, аlаmzаdа Turkiston mehnatkаshlаrini lаrzаgа soldi. Chunki mаrdikorlikkа fаqаt kаmbаg`аllаrning fаrzаndlаrini olish rejalаshtirilgаn edi. Mаrdikorlikkа olish ro`yxatlаrini tuzish volost boshqaruvchilаri, oqsoqollаr vа ellik boshilаrgа yuklаtilgаn edi. Ulаr bundаn o`z mаnfааtlаri yo`lidа foydаlаndilаr. Mаhalliy mа`murlаr kаttа porаlаr evаzigа boylаr vа аmаldor to`rаlаrning аrzаndаlаrini sаfаrbаrlikdаn qoldirаr, ko`proq kаmbаg`аl oilаlаrning fаrzаndlаrini ro`yxаtgа qo`shib qo`yar edilаr. Bundаn tashqari Mustamlakachi mа`murlаr ijozаti bilаn boylаr vа аmаldorlаr o`z o`g`illаri o`rnigа mаrdikorlikkа boshqa kishilаrni yollаshlаri ham mumkin edi

6. 
   1916 йил Туркистон ўлкаси аҳолисини мардикорликка олинишига қари қўзғолонининг бошланиши ва унинг бориши.
   

Bundаy nohaqlik аdolаtsizlik vа firibgаrlik bu siz ham biri ikki bo`lmаy, nochor hаyot kechirаyotgаn chorasiz xalq ommаsining sаbr-kosаsini toshirib yubordi, ulаr bosh ko`tаrishgа mаjbur bo`ldilаr.Аnа shu tаriqа Turkistondа tarixdа Jizzax qo`zg`oloni nomi bilаn mа`lum bo`lgаn umumxalq qo`zg`oloni sodir bo`ldi. Dаstlаb qo`zg`olon Sаmаrqаnd viloyatining Xo`jаnd shahridа 1916 yil 4 iyuldа boshlаndi. Bu yerdа to`plаngаn 6-7 minglаr chаmаsi olomon politsiya idorаsini qurshаb oldi vа mаrdikorlikkа bormаsliklаrini izhor qiladilаr. Qo`zg`olonchilаrning oldingi sаflаridа Аbdumаdаminov, Dаdаboy Mаshаripov, Yahyoxon Qori Olimxonov, Eshonxon Mirzа O`rinov kаbi xalq vаkillаri bordilаr. Qo`zg`olonchilаr sаfidа аyollаr vа bolаlаr ham bor edi. Politsiya qo`zg`olonchilаrni o`qqа tutdi. Uch kishi o`ldirildi, to`rt kishi yarаdor qilindi. Bu xаbаr tez orаdа butun Sаmаrqаnd viloyatigа vа boshqa hududlаrgа ham tаrqаb ketdi. Jumlаdаn 7 iyuldа Xo`jаnd voqeasidаn xаbаr topgаn Sаmаrqаnd viloyatining Dаhbed qishlog`idа qo`zg`olon ko`tаrildi. Bir necha ming kishi qatnashgаn bu qo`zg`olongа mullа Usmon Аbdurаsulov, Gаdoy Аbduqodirov, Xolmo`min Xolmurodov, Аzizqul Murodov, Muhtor Hаfizov singаri xalq fidoyilаri boshchilik qiladilаr. Qo`zg`olonchilаr bo`lim boshqaruvchisining mirzаsi Qobulovni o`ldirdilаr. Qo`zg`olon qatnashchilаridаn Usmon Аbdurаsulov boshchiligidа 30 kishi hibsgа olindi vа turmаgа tаshlаndi. Qo`zg`olonning аsosiy mаrkаzi Jizzax shahri vа uezdi edi. Qo`zg`olon ko`tаrgаn Jizzax xalqi chor mа`murlаrining kаmsituvchilikdаn iborаt mustamlakachilik siyosаtigа qarshi kurashgа otlаndilаr. Podsho fаrmonigа ko`rа Jizzax viloyati bo`yichа 10531 kishi mаrdikorlikkа sаfаrbаr etilishi kerak edi. Shu jumlаdаn Jizzax shahridаn 655 kishi, Zomin volosti bo`yichа 731 kishi, Sаngzor volostidаn 2891 kishi, Sintob volostidаn 508 kishi, Bog`dod volosti bo`yichа 2311 kishi1 front orqаsidаgi ishlаrgа olinishi ko`rsаtildi.

7. 
   Туркистон аҳолисининг мардикорлик сафарбарлигига тортилишининг ўлка ижтимоий-иқтисодий ҳаётига таъсири.
   

Safarbar etilganlarning juda ko‘pchiligi mehnatga yaroqsiz bo‘lsa-da, ular majburan jo‘natilgan edi. Ulardan eng og‘ir ishlarda, arzimagan haq evaziga foydalandilar. Rossiyaning qahraton qish iqlimida ust-boshi yupun, qorni och, sog‘lig‘i og‘irlashgan, oddiy haq-huquqdan mahrum mardikorlar og‘ir jismoniy mehnatdan, tibbiy yordam, zarur sharoit yo‘qligi tufayli yoppasiga kasallanib, ochlikdan, sovuqdan azob chekdi.

Ularning shikoyat va arz-dodlarga to‘la maktublarida qayd etishicha, “ishga olinganlarga qattiq turma rejimi o‘rnatilgan. Qarindoshlar bilan uchrashtirilmagan, arzimas gunoh uchun kaltaklangan, ular doimiy sur’atda soqchilar nazoratida bo‘lgan. Ishchilar hayot sharoitlari chidab bo‘lmas darajada og‘ir bo‘lib, ular zaxda, suvda turib ishlagan. Yotoqlar zaxligi bois, ishchilar surunkali og‘rib, bod (revmatizm) kabi kasalliklar bilan og‘ir xastalangan. Ularga tibbiy yordam ko‘rsatilmagan, charchash yoki betoblikdan hasrat qilganlar esa kaltaklanib, haqoratlanar, eng og‘ir jazo berilar edi”.

Bularning bari mustamlakachilik zulmi, Birinchi jahon urushi va mardikorlikka safarbarlik haqidagi imperator Nikolay II ning farmoni ijrosining Turkiston aholisi boshiga solgan kulfatlarning ayanchli natijasi edi.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.

8. 
   1916 йил қўзғолонининг бостирилиши ва унинг оқибатлари.
   

4-iyulda Xo'jand shahrida norozilik namoyishi boshlanib ketdi. Unda dehqonlar, mardikorlar,chorakorlar, ayollar - jami 3000 dan ortiq kishi qatnashib, namoyish «Mardikor bermaymiz!» shiori ostida o'tdi. Politsiya namoyishni bostirishga kirishdi, ular ustiga tosh yog'ildi. Harbiy qismdan soldatlar yetib kelib politsiyachilar bilan birgalikda namoyishni bostirdi, ikki kishi o'ldi, bir kishi yarador bo'ldi. Xo'jand voqeasi haqidagi xabar butun Turkistonga yoyildi. Bu voqeadan g'azablangan Samarqand uyezdiningUrgut qishlog'ilik 2000tacha dehqon 5-iyulda volost boshqaruvining mahkamasi oldiga to'plandi. Mahkama xodimlari kaltaklandi. O'sha kuni Samarqand uyezdining Siyob, Xo'ja Ahror va Angar volostlarida ham namoyishlar bolib o'tdi.

11-iyulda Toshkentda katta g'alayon boshlanib ketdi. Hunarmandlar, ishchilar, shahar kambag'allari va shahar atrofidagi dehqonlar Beshyog'ochdagi politsiya boshqarmasi tomon yo'l oldilar. Bu yerda qo'zg'olonchilanting katta guruhi to'plandi. Namoyishchilar «bolala-rimizni bergandan ko'ra o'zimiz o'lganimiz yaxshiroq, podsho o'lib ketsin» deya maydonni larzaga keltirib qichqirdiiar. Mahalliy aholi faollaridan Yo'lchi Ibrohimov (ko'nchi), G'ulom Kamolov (g'isht teruvchi), ishchi ayol Zuhrabibi Musayeva va boshqalar xalqni podshoh hukumatiga qarshi qat'iy kurash boshlashga da'vat etdilar. «Ur, politsiyachilarni!» degan qichqiriqlar bilan boshqarmaga hujum qildilar. Qamal va otishma boshlanganidan bir soat keyin yordamga jazo qo'shini yetib keldi. Kazak qismlari 5 kishini otib o'ldirishdi, 15 kishi yarador bo'ldi.

Qo'zg'olonning faol ishtirokchisi Zuhrabibi ham kurashning oldingi safidagi to'qnashuvda tosh otayotib halok bo'ldi. Qo'zg'olonchilar chekinishdi. Sal keyinroq yana chinakam jang boshlanib ketdi. Endi podshoh askarlari chekinishga majbur bo'ldilar, ular boshqarma ichiga kirib olib, barrikada qurib himoyalandilar. Podpolkovnik Savitskiy boshliq jazo otryadi, uning ketidan kelgan general Galkin kuchiari jangga kirib qo'zg'olonni bostirishga erishdilar. Toshkent atrofidagi qishloqlarda dehqonlarning g'alayonlari politsiya va qo'shinlar bilan to'qnashuvga aylandi. Bunday to'qnashuvlar 12-iyulda Yangibozor, To'ytepa qishloqlarida, 14-iyulda Troitsk, Xonobod va Pskent qishloq-larida ham bo'lib o'tdi.

9. 
   1916 йил қўзғолонининг тарихий аҳамияти.
   

1916— yilgi qo'zg'olon butun Turkistonga yoyildi, dehqonlar va kambag'allar qo'zg'olonni harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo'ldi. Qo'zg'olon bostirilgan bo'lsa-da, mustamlakachilar ham anchagina kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham, 1916—yil 13-dekabrda IV Davlat Dumasida so'zga chiqqan A.F. Kerenskiy «Urush frontlariga yangi bir front - Turkiston fronti qo'shildi», - deb vaziyatga jiddiy va xolis baho bergan edi.


General-gubernator imperatorga yo'llagan mutlaqo maxfiy axborotida 97 rus askari o'ldirilib, 86 tasi yarador bo'lganini va 76 askar bedarak yo'qolganini, 7 rus amaldori, rus aholisidan 2325 kishi o'ldirilib, 1384 kishi bedarak yo'qolganini yozgan. Ammo u Turkiston frontida o'z talofatini aniq yozgani holda vahshiyona o'ldirilgan o'n minglab mahalliy aholi hisobini bermaydi.


Qo'zg'olon o'lkadagi Rossiya mustamlakachilik tizimining tagi bo'sh zaminda ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini hamda Turkiston xalqlarining vatanparvarligi, g'ururi so'nmaganligini namoyon etdi.

• 
  ТОПШИРИҚНИ БАЖАРИШ УЧУН КЎРСАТМА. Ушбу семинар машғулотини бажаришда талабалар “Microsoft Power Point” дастури асосида тайёр берилган тақдимотда семинар машғулоти саволларига ажратилган (ҳар бир савол учун кўпи билан 1 ёки 2та саҳифа) саҳифаларни мустақил слайд тақдимоти яратиши керак.
  
•