Seminar 25. 02. 2022 Mavzu

Seminar 1. 25. 02. 2022

Mavzu: Tarix – insoniyat taraqqiyotini oʻrganuvchi fan. Tarixshunoslik – tarixiy bilimlarning maxsus sohasi sifatida. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligini oʼrganish xususida

Case study
Muammo: Tarix va tarixshunoslik fakti…

Birinchi oʻrinda tarix va tarixshunoslikatamalarining oʻziga ta’rif bersak. Tarix va bu fanga berilgan ta’riflar turlicha. Biroq ma’noviy jihatidan bir xil fikrlardir. Masalan “tarix insoniyat taraqqiyotini oʻrganuvchi fan”, “Xalq ma’naviyatining asosi, eng muhimi, u ajdodlarning shonli oʻtmishini oʻzida mujassamlashtirgan fan”, “Koʻp avlodlar hayoti davomida insoniyatning toʻplagan beqiyos koʻlamdagi ma'naviy-axloqiy, madaniy va ijtimoiy tajribasi”, “Tarixiy dalillar orqali oʻtmish manzarasini keng tasvirlovchi va tasniflovchi predmet”. Keltirilgan ta’riflarda koʻrinib turibdiki zamonda yuz beradigan barcha voqealar bayoni bu tarixdir. Aynan ana shu tarix fanining tarixini oʻrganadigan fan tarixshunoslik xisoblanadi. Ikkilasi alohida-alohida fanlardir.

Tarix ham tarixshunoslik ham oʻzining funksiyalari, predmet va ob’yekti, maqsad va vazifalari, oʻrganish usullari, shuningdek tadqiqot fakti va manblariga ega. Bu tushunchalar bir-biriga bog’liq, yaqin boʻlishi mumkin, biroq, farqli oʻrganish muhim boʻlgan jihatlari bor.orit
Biz koʻradigan masala tarixiy va tarixshunoslik faktlari va ular oʻrtasidagi farq nimada ekanligi. Tarixiy fakt ma'lum yoki ma'lum emasligidan qat'i nazar, ob'ektiv ravishda mavjud. Tarixshunoslik fakti sub'ektivdir, u sub'ekt ijodining mahsulidir͵ ya’ni tarixchining. Tarixshunoslik faktining mohiyati uning talqini ya’ni tarixchining bir yoki bir nechta tadqiqot orqali taqdim qilingan konsepsiyasi va qarashlar majmui. Faktlar, ular haqidagi mavjud g'oyalar yolg'on boʻlib chiqsa ham, saqlanib qolishini tushunish muhimdir. Haqiqat tushunilganmi yoki tushunilmaganmi, toʻg'ri tushuntirilganmi yoki notoʻg'ri talqin qilinganmi, bularning barchasi vaziyatni oʻzgartirmaydi. Faktning oʻzi, uning talqinidan qat'i nazar, ob'ektiv ravishda tarixshunosning ongidan tashqarida mavjud.
Tarixshunoslik nafaqat asarlarni, balki tarixchining ijodiy yoʻlini, laboratoriyasini ham oʻrganadi. Shu boisdan ham ilmiy ishlar bilan bir qatorda tayyorlov materiallari, nashr etilmagan qoʻlyozmalarning qoralamalari, kundaliklar, xotiralar, avtobiografiyalar, anketalar, xatlar va boshqa koʻp narsalar tarixshunoslar eʼtiboriga tushadi. Ma'lumki, shaxsiy kelib chiqish manbalari bilan ishlash yuqori darajadagi tanqidiy tahlilni talab qiladi. Shuni unutmaslik kerakki, bunday manbalarda tarixchilarning boshqa maktab va oqim vakillariga nisbatan noxolis munosabati tez-tez uchrab turadi. Shu munosabat bilan, baholar ortida turgan fikrlarni aniqlash, sub'ektivlik va tendensiya elementlarini ochib berish juda muhimdir.
Yana bir guruh olimlar tarixshunoslik faktiga quyidagicha ta’rif bergan: - “Tarixshunoslik fakti – tarix fanining rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash uchun foydalaniladigan tarixiy bilimlar haqidagi ma’lumotlarni olib yuruvchi tarix fanining fakti”. Ushbu ta'rif ancha keng qamrovli koʻrinadi va koʻproq darajada tarixshunoslik predmetining mazmunini aks ettiradi. Tarixshunoslik fakti tarixiy faktga asoslanadi, shu bilan birga, tarixiy fakt kengroq tushuncha ekanligini hisobga olish muhim, tarixshunoslik fakt esa bu umumiy tushunchaning faqat bir qismi. Tarixshunoslik fakti o'zining funksional yuki jihatidan tarixnavislik manbasiga qaraganda kengroqdir. Har bir tarixshunoslik fakti keng tadqiq etish mumkin bo‘lgan manbaga aylanavermaydi. Masalan, tarixchi laboratoriyasi materiallari, kitoblar va dissertatsiyalar qo‘lyozmalari, muhokamalar va ilmiy konferensiyalarning nashr etilmagan ishlari.