Semema va uning tarkibiy qismlari

Guli Toirova





4. Serqirralikning leksema semantik strukturasida namoyon bo‘lishi. Har qanday lisoniy birlik serqirra mohiyatli bo‘lib, buuning kamida ikki paradigmaga kirishini ta’minlaydi. Leksema birdan ortiq tushunchani qamrab olgan ekan, bunda uning serqirraligi yanada kuchayadi. Masalan, uzum, o‘rik leksemasi o‘zida bir necha tushunchani saqlar ekan, bu bilan u kamida ikki lug‘aviy paradigmaga kiradi (20-jadval):
20-jadval

Uzum	Uzum
	Tok
o‘rik	Zardoli
	o‘rik

Birinchi paradigmada uzum leksemasi bir denotati asosida meva va boshqa bir denotati asosida esa daraxt nomini ifodalovchi ot leksema bilan uyadoshlik qatori hosil qilsa, ikkinchi paradigmada o‘rik leksemasi bir ma’nosi bilan zardoli, ikkinchi ma’nosi asosida turshak leksemasi bilan ma’nodoshlik munosabatida bo‘ladi.

Leksema tarkibida birdan ortiq tushuncha mujassamlashganda leksema turli sintagmatik qurshovga kiradi. Masalan, yuqorida tilga olingan olma leksemasida ikkita (“meva”, “daraxt”) tushuncha mavjud bo‘lib, u har bir ifodalagan tushunchasi asosida ham boshqa-boshqa, ham umumiy qurshovga ega bo‘lishi mumkin.
Olmani kesdik sintaktik qurshovida olma qaysi tushuncha, denotatni anglatayotganligi muayyanlashmaydi. Biroq, olmani ekdik, olmani yedik sintagmatik qurshovida atalayotgan denotat farqlanayotganligi sezilib turadi (birinchi qurshovda “daraxt”, ikkinchisida “ho‘l meva”). Кo‘rinadiki, leksema birdan ortiq tushunchani ifodalaganda har bir tushunchaga mos sintagmatik qurshov mavjudligi ham anglashiladi. Bular semema leksema lisoniy mohiyatining alohida sinonimik va sintagmatik qurshovga ega bo‘lgan turidir, degan xulosaga olib keladi.