Sel, uning xususiyatlari va talafotlari

3.12 Tabiiy ofatlar oqibatida yuzaga keladigan talafot 
o‘choqlarining xususiyatlari
Turli ko‘rinishdagi tabiiy ofatlar, avariyalar oqibatida yuzaga kela­
digan “talafot o ‘choqlari” ichida katta miqyosini o‘z ichiga oladigani. 
yer silkinishi, suv toshqini ofatlarida ham da AES lardagi va boshqa у ad- 
roviy energetik manba’lardagi, KTZM bor b o igan korxonalardagi va 
portlash hamda yonqin xavfi b o ig a n tarmoqlardagi avariyalarda kuza­
tiladi.
a) 
Yer silkinishining shikastlanish o‘chog‘i. Y er silkinishining 
shikastlanish o'chog'i deganda - katta miqyosida inshootlaming buzili­
shi, o‘simlik dunyosini, hayvonlami va odamlami shikastianishi va o ii-
mi bilan tugallanadigan hududlar tushuniladi.Yer silkinishining Rixter 
shkalasi bo‘yicha tebranish intensivlik kuchi 7-8 ball va undan yuqori 
b o ig an hududlarda (epitsentrlarda) katta miqyosdagi talafot o ‘chog‘i 
hosil b o ia d i va bunday hududlarda aksariyat inshootlar, qurilishlar o'r- 
tacha va kuchli darajadagi buzilishlar kuzatiladi.
Yer silkinishi hududlarida bir yoki bir nechta shikastlanish o‘choqlari 
paydo boiishi mumkin. Masalan, Armanistondagi (1988-yil 7-dekabr) yer
96

silkinishida shikastlanish o‘chog‘iga: Leninakan, Spitak, Stepanovan, Ki- 

rovokan hamda 58 ta qishloq yashash punktlarini o‘z ichiga olgan.
Shuni ta ’kidlash kerakki, yer silkinishining shikastlash o ‘chog‘i, 
inshootlar, qurilishlarni buzilish darajasiga ko ra, yadro aslahasining shi­
kastlash o‘choqiga taqqoslash mumkin. Shuning uchun yer silkinishidagi 
vayronagarchiliklar miqyosini baholash uchun, xuddi yadroviy port- 
lashdagi buzilishlami baholash kabi, faqat bunda to‘lqin zarbasining 
maksimal ortiqcha bosimi (APt) o ‘rniga, Rixter shkalasi bo‘yicha olin- 
gan yer silikinishining maksimal intensivlik ko‘rsatkichi ballda olinadi. 
Obyektlarda kuzatiladigan buzilishlaming xarakteri va darajalarini 
bashoratlashda, har xil kichik diskret qiymatlar intervallarida kuzatila­
digan turli xildagi kuchsiz buzilishlardan tortib, to to iiq buzilishlardagi 
omillargacha o‘rganiladi.
b) Suv toshqinining talafot o‘chog‘i. Suv toshqini talafot o‘chog‘i 
deganda - suv ostida qolgan hududlarda: inshootlar, qurilishlar va bosh­
qa obyektlaming izdan chiqishi, uy hayvonlari va qishloq xo‘jalik o‘sim- 
liklarinmg yo ‘q boiishi, xom ashyolarni, yoqilg‘i, oziq-ovqat mahsulot- 
lari, o ‘g ‘itlar va boshqa resurslami buzilishi v a y o 'q b o iib ketishi ham­
da insonlami o iim i kuzatiladi. Suv toshqinining miqyosi suvning xavfli 
sath balandligiga, toshqin vaqtiga, toshqin yuzasiga va boshqa ko‘rsat- 
kichlariga bogiiq.