Сейтназаров М

Алғашқы жәмийеттеги дәслепки динлер
Ең әййемги динлер тәбият күшлерин илаҳийластырыў тийкарында келип шыққан болып, оларда қудайлар, пайғамбарлар, илаҳий рауаятлар қәлиплеспеген. Бирақ баcынан ақ сол динлерде тәбияттағы ҳайўанларды, өсимликлерди, айрым дәрьялар, таўлар, аспан денелери, әўладлар руҳын илаҳийластырыў, оларға бағышланған түрли мәресимлер бар болған.
Сол дәўирде, тотемизм, анимизм, фетишизм, зардўштийлик, магия (сеҳргарлик) динлери келип шыққан.
ТОТЕМИЗМ
Тотемизм сөзи Америка ҳиндуларының «О тотем» деген сөзинен алынған болып, бизиң тилимизде бул сөздиң мәниси «оның урыўы, ағайыны» дегенди билдиреди. Тотемизм дини аушылық ҳәм шарўашылық пенен шуғылланған урыў ҳәм қәўимлер арасында пайда болған ең дәслепки дин еди.
Адамлардың тиришилик етиўи әййемги жәмийетте дәслепки дәўирлерде тәбиятта бар болған өсимликлерге ҳәм жабайы ҳайўанларды аулап жеуге байланыслы болып келген. Аушылар ең көп аулаған ҳайуан ямаса қусларды, жаныуарларды айрықша ҳүрмет еткен. Әсте-ақырын адамлар өз урыў-әўладлары мине усындай ҳайуанлар менен қанлас-туўысқан болған, ҳәтте усы ҳайуанлардан келип шыққанбыз деп ойлағанлар.
Тотем болған ҳайуан ямаса қуслар, өсимликлер түрли аймақларда, түрли урыуларда түрлиша болған. Көбинше кенгуру, түйеқус, айыў, арыслан, жолбарс, маймыл, сыйыр, тау ешкиси, балық, жылан, ҳәкке, қарлығаш, пил, өгиз, ат, қораз, бүркит, кийик сыяқлылар тотем есапланған. Урыўлар аты тотем болған ҳайуан, қус ямаса өсимлик аты менен аталған. Ҳәзир австралиялық түпкиликли халық урыулары кенгуру, ақ қораз, қара өгиз деп аталады. Америкадаги ҳинд урыулары Үлкен жылан, Бүркит көз, Қара сыртлан сыяқлы атлар менен аталған.
Бизиң халқымыз арасында да ат, ийт, пышық, ләйлек, қарға, қарлығаш, жылан сыяқлы ҳайуан ҳәм қуслар ҳаққында түрли диний мазмундағы рауаятлар бар болып, бул да тотемизм қалдығы болып есапланады.
Ҳиндистан республикасындағи миллий ҳиндуизм дининде ақ пил, маймыл, сыйыр, жылан тотемлери елеге шекем сақланған.
Туркий халықларда да бөриге сыйыныў бар.
Ислам дининде ҳайуанларды урыў қадаған етилген. Арабларда туўатуғын түйени қараусыз қалдырыу үлкен гүнә есапланған. Ислам дининдеги бул қадағалаўлар да тотемизм тәсиринде пайда болған. Буддизм ҳәм христиан динлеринде де тотемизм қалдығы бар.
Тотемизм дини табиатты, әсиресе, өсимлик ҳәм ҳайуанларды асыраў, әтирап-орталықты таза сақлаў, экологик тәрбия ушын пайдалы деп есаплаў мүмкин.