Scientific progress volume ǀ issue ǀ

ǀ
ISSUE 2 
ǀ
2022 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 635
қадим замонларга бориб тақалади. Маълумки, қадим замонларда инсон ўзининг 
ҳаётий эҳтиёжларини қондириш учун ер берган нарсадан фойдаланган. Ва бу 
маҳсулот фақат инсон меҳнати иштирокисиз ердаги биологик жараёнларнинг 
натижаси эди. Ернинг табиий унумдорлиги табиий иқлим шароитлари ва 
географик жойлашувга боғлиқ бўлган
[1-3]. 
Товар
-
пул муносабатларининг ривожланиши билан ер олди
-
сотди ва ижара 
объектига айланганда, ортиқча маҳсулотнинг таркибий қисмлари қийматга эга 
бўлди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган талабнинг аста
-
секин ўсиб 
бориши инсоннинг ортиқча маҳсулот шаклланишига ҳиссасини оширди. Аграр 
ишлаб чиқаришга яроқли ерлар чекланганлиги сабабли табиий биологик жараён 
паст натижа берган ерларда ҳам ортиқча маҳсулот ҳосил бўлди
[4-6]. 
Қўшимча маҳсулот ва ер рентаси назарияси классик сиёсий иқтисод 
асосчилари ва вакилларининг асарларида
асосланади. Шундай қилиб, 
А.
Смитнинг талқинига
кўра “... рента маҳсулот нархига иш ҳаққи ва даромаддан 
фарқли равишда киради. Юқори ёки паст иш ҳаққи ва капиталнинг ўсиши 
маҳсулот нархининг юқори ёки паст бўлишига олиб келади”. А.
Смит
нарх ва 
рентанинг нисбатини ҳисобга олиб, ер рентаси маҳсулот нархига боғлиқ, бу эса 
талабга боғлиқ, деган фикрда эди. “Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари одатда 
бозорга шундай миқдорда кириши мумкинки, уларнинг нормал нархи уларни у 
ерга 
етказиш 
ва 
оддий 
даромадни 
тўлаш 
учун 
зарур 
бўлган 
капитал
ўрнини
тўлдириш учун етарли бўлади. Агар одатий нарх ушбу 
кўрсаткичдан ошса, ортган қисми табиий равишда ер рентаси улушига тушади; 
агар бу кўрсаткичдан ошмаса, у ҳолда товар бозорга етказилиши мумкин бўлсада, 
ер эгасига ҳеч қандай рента олиб келмайди
[7-9]
. Нархнинг ушбу даражадан ошиб 
кетиши ёки йўқлиги талабга боғлиқ”. Бундан ташқари, А.
Смит
жойлашувга 
боғлиқ бўлган рентани алоҳида ажратар эди: “Ердан қандай маҳсулот 
олинишидан қатъий назар унинг рентаси нафақат ернинг унумдорлигига, балки 
унинг жойлашган жойига қараб ўзгаради”
[10-12]. 
Йигирманчи аср бошига келиб ер рентасининг таркибий элементларини 
аниқлаш қийинчилик туғдирмаган эди, чунки инсоннинг ерга антропоген таъсири 
фақат меҳнат ва капитал билан чегараланган эди. Аграр секторида ишлаб 
чиқарувчи кучларнинг ривожланиши билан ортиқча маҳсулот ҳосил бўлиши 
бошқа омиллар таъсирида амалга ошишни бошлади. Қишлоқ хўжалигида фан ва 
техника инновацияларини қўллаш ер участкасини миқдорий ўзлаштиришга 
йўналтирилган капитал сифатида қаралди. «Меҳнатнинг ҳақиқий ҳаққи, яъни у 
ишчига бера оладиган зарурий нарсалар ва қулайликларнинг ҳақиқий миқдори 
жорий аср давомида меҳнатнинг пул нархидан ҳам сезиларли даражада ошди. 
Картошка, бугунги кунда, қиролликнинг аксарият қисмида ўттиз ёки қирқ йил 
аввалги нархининг
ярмидан
ҳам ошмайди. Худди шу нарсани илгари фақат 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 3