Science and education

INNOVATIVE APPROACH TO TEACHING GEOGRAPHY LESSONS

Fayziyeva Umida Usmonovna

Karshi city, School #19

Abstract: The articlereveals respect for the student s personality, the creation of opportunities and processes for independent thinking and independent work, puzzles, practical exercises, ways to use different methods and techniques in the teaching geography.
Key words: innovation, education, pedagogical skills, demands of times, practical training.
Ilm–fan, texnika va ishlab chiqarish sohalari jadal rivojlanib borayotgan hozirgi kunda jamiyat ravnaqi zamon talablariga javob beradigan mutaxassislarning zamonaviy axborottexnologiyalaridan qay darajada foydalana olishiga ham bog liq. Bu, o z navbatida, maktab o qituvchilarining ham zimmasiga darslarning samaradorligiga erishish, ularning sifati va mazmundorligini ta minlash, maktabdagi o quv mashg ulotlari jarayonida o quvchilarning bilim, ko nikma va malakalarini yuqori darajada egallashlariga ko maklashish kabi yuksak mas uliyatni yuklaydi.
Hozirgi kun ta limi ham o qituvchilardan darslarni o qitishda zamonaviy yondashuvni talab qilmoqda. Bugun o quvchini an anaviy, bir xil qolipdagi darslar bilan sinfda “mixlab” o tirishning iloji yo q, ularni darslarga qiziqtirish ancha qiyinlashgan. Chunki atrof-muhitda o quvchini chalg itadigan axborotlar ko p, ular o qituvchidan ko ra axborot-kommunikatsiya texnikalaridan ko proq foydalanish imkoniyatiga ega, dunyoda bo layotgan voqea-hodisalardan tezroq xabardor bo ladilar. Darslarda ilg or pedagogik texnologiyalarni qo llash bilan birga, internet saytlaridansamarali foydalanish, darslikdan tashqari yangi ma lumotlarni tezkor

416 WWW.OPENSCIENCE.UZ

"SCIENCE AND EDUCATION" SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 1
yetkazish ham oʻrta taʼlim maktabiqituvchi mahoratini belgilashda asosiy omil boʻrta taʼlim maktabilib bormoqda. Shu bilan birga, darslarni tashkil etishda ilmiylikka, oʻrta taʼlim maktabiquvchilarni mulohaza va munozaraga chorlaydigan jarayonni tashkil etish oʻrta taʼlim maktabiqituvchidan katta bilim, tajriba, mahorat hamda izlanuvchanlikni talab etadi.
Oʻrta taʼlim maktabiquvchilarni oʻrta taʼlim maktabiz fikrini ilgari suradigan, mustaqil fikrlaydigan, tashabbuskor boʻrta taʼlim maktabilishlariga imkoniyat yaratish, ularni oʻrta taʼlim maktabiz qiziqishlari boʻrta taʼlim maktabiyicha yoʻrta taʼlim maktabinaltirish yaxshi samara beradi. Xato fikr bildirib oʻrta taʼlim maktabiqituvchidan dakki eshitgan oʻrta taʼlim maktabiquvchida keyinchalik oʻrta taʼlim maktabiz fikrini erkin bayon eta olmaslik holati yuzaga keladi. Har qanday holatda ham oʻrta taʼlim maktabiquvchi bildirgan fikr oʻrta taʼlim maktabiqituvchi tomonidan ragʻrta taʼlim maktabibatlantirilsa, xato va kamchiliklari tushuntirib borilsa, oʻrta taʼlim maktabiquvchi oʻrta taʼlim maktabiz mulohazalari va fikrlari bilan oʻrta taʼlim maktabirtoqlashishdan choʻrta taʼlim maktabichimaydi. Shu bilan birga, shunday imkoniyat yaratib bergan ustozdan minnatdor boʻrta taʼlim maktabiladi, u oʻrta taʼlim maktabirgatayotgan fanni ham sevib oʻrta taʼlim maktabiqiydi, ustoz va oʻrta taʼlim maktabiquvchi oʻrta taʼlim maktabirtasida samimiy munosabat yuzaga keladi. Baʻrta taʼlim maktabizi oʻrta taʼlim maktabiquvchilar ayrim fanlarni oʻrta taʼlim maktabiqituvchini hurmat qilgani uchun oʻrta taʼlim maktabiqiydi, sababi oʻrta taʼlim maktabisha oʻrta taʼlim maktabiqituvchi oʻrta taʼlim maktabizining bilimi, muomalasi, mahorati bilan oʻrta taʼlim maktabiquvchilar koʻrta taʼlim maktabinglidan joy olgan. Oʻrta taʼlim maktabiquvchining psixologik holatini toʻrta taʼlim maktabigʻrta taʼlim maktabiri baholay olish uni fanga qiziqtira olishda muhim omil hisoblanadi. Mana shunday holatlarga pedagogik faoliyatim davomida juda koʻrta taʼlim maktabip duch kelganman.
Maʼlim maktabilumki, dunyoviy bilimlarni egallashda barcha fanlar qatorida geografiyani oʻrta taʼlim maktabirganish ham zarurat hisoblanadi. 2020-2021-oʻrta taʼlim maktabiquv yilidanboshlab oliy taʼlim maktabilimda geografiya fanidan kirish imtihonlarining topshirilishi ham mazkur fanning zamonaviy ilm-fandagi oʻrta taʼlim maktabirni beqiyosligini, respublikamiz iqtisodiy hayotida zaruriy yoʻrta taʼlim maktabinalishlaridan biri ekanini isbotladi. Shu bilan birga, oʻrta taʼlim maktabiquvchilar oʻrta taʼlim maktabirtasida bu fanga nisbat qiziqish ortganiga hamda fanning obroʻrta taʼlim maktabiyi bir pogʻrta taʼlim maktabiona koʻrta taʼlim maktabitarilganiga guvoh boʻrta taʼlim maktabilamiz.
Hozirgi davrda geografiyani oʻrta taʼlim maktabirganishga kirishgan oʻrta taʼlim maktabiquvchilar faqat darslik bilan chegaralanib qolmaydilar. Ular yer yuzining tuzilishi, geografik qobiqda yuz berayotgan jarayonlar, okeanlarning paydo boʻrta taʼlim maktabilishi, orollarning materiklardan ajralib chiqishi, ob-havoning oʻrta taʼlim maktabizgaruvchanligi, iqlim hosil qiluvchi omillar kabi maʼlim maktabilumotlarni bilishda axborot texnologiyalaridan, ayniqsa, internet saytlaridan unumli foydalanishadi. Buni hozirgi murakkab davrda ham yaqqol kuzatish mumkin. Har bir fan uchun Telegram messenjerida alohida guruhlar ochib, onlayn darslar olib borilayotgan bir vaqtda oʻrta taʼlim maktabiquvchilarga berilgan topshiriqlarni taʼlim maktabilim saytlaridan izlanib javob topishlari va qaysi manbalardan foydalanayotganlarini koʻrta taʼlim maktabirsatishlari ham quvonarli holat.
Geografiya fanining oʻrta taʼlim maktabiqitilishida darslar hayotga bogʻrta taʼlim maktabilab qiziqarli va ijodiy tashkil etilsa, maqsadga erishish oson boʻrta taʼlim maktabiladi. Geografiya darslarida dars samaradorligini oshirishda koʻrta taʼlim maktabiproq koʻrta taʼlim maktabirgazmali qurollardan, suhbat, bahs-munozara

417 WWW.OPENSCIENCE.UZ

"SCIENCE AND EDUCATION" SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 1
uslublaridan, kinofilmlardan, turli boshqotirmalardan, testlardan, amaliy mashgʻrta taʼlim maktabiulotlardan foydalanish mumkin.
4-sinfda“Tabiatshunoslik” fanini oʻrta taʼlim maktabizlashtirib, 5-sinfga qadam qoʻrta taʼlim maktabiygan oʻrta taʼlim maktabiquvchi uchun “Tabiiy geografiya boshlangʻrta taʼlim maktabiich kursi” qiziqarli boʻrta taʼlim maktabilishbilan birga biroz murakkablik qiladi. Beshinchi sinfda haftasiga atigi bir soat geografiya darsining oʻrta taʼlim maktabitilishi esa mavzularni oʻrta taʼlim maktabizlashtirishni yanada qiyinlashtiradi. Shuning uchun mavzularni tushuntirish uchun metod va usullarni qoʻrta taʼlim maktabillashda bolaning yosh xususiyatlarini ham hisobga olish shart.
Qadim zamonlardanoq ota-bobolarimiz tabiatdagi baʼlim maktabizi oʻrta taʼlim maktabizgarishlarga qarab ob-havoning qanday boʻrta taʼlim maktabilishini bilishgan. Xuddi shu xususiyatni bolalarda ham shakllantirish lozim. Qushlarning pastlab uchishi, havoda mezon iplarining boʻrta taʼlim maktabilishi, chumolilar yoki uy hayvonlarining bezovtalanishi, bulutlarning shakllari, quyosh botishidagi holatlar ertangi ob-havoning qanday boʻrta taʼlim maktabilishidan darak berishini rasmli testlar orqali tushuntirish mumkin. Masalan: Quyidagi rasmlardagi holatlarga qarab ob-havoda qanday oʻrta taʼlim maktabizgarish boʻrta taʼlim maktabilishini belgilang.

1. 2. 3. 4.

1. 
   Havo ochiq b) havo aynishi c) yomgʻrta taʼlim maktabiir yogʻrta taʼlim maktabiadi d) shamol boʻrta taʼlim maktabiladi: bunday javoblarni davom ettirish mumkin.
   

Rasmli testlarni ishlash davomida oʻrta taʼlim maktabiquvchilarda tabiat hodisalarini, unda roʻrta taʼlim maktabiy berayotgan oʻrta taʼlim maktabizgarishlarni kuzatish, kuzatgan natijalarini tahlil qilish koʻrta taʼlim maktabinikmalari shakllanib boradi. Bunday testlardan qanday usulda foydalanish oʻrta taʼlim maktabiqituvchining yondashuviga bogʻrta taʼlim maktabiliq.

Boshqotirmalar ham bugungi kunda juda ommalashgan, ularning o'quvchilar bilimini oshirish va mustahkamlashdagi oʻrta taʼlim maktabirnini inkor etib boʻrta taʼlim maktabilmaydi. Qaysi gazeta va jurnalni varaqlamang, krossvord, chaynvord kabi boshqotirmalarning turli mavzu va koʻrta taʼlim maktabirinishdagi turlariga duch kelamiz. Hattoki ularni maktab darsliklarida ham uchratamiz. Dars jarayonlarida boshqotirmalardan unumli foydalanish ham maqbul usullardan biridir. Boshqotirmalarning bolalar uchun samarali taʼlim maktabisiri bor. Birinchidan, bolalar uchun oddiy matnni oʻrta taʼlim maktabiqish yoki oʻrta taʼlim maktabiqituvchining maʼlim maktabiruzasini tinglash baʼlim maktabizan zerikarli boʻrta taʼlim maktabilib qoladi. Shunday hollarda boshqotirmada berilgan jumboqning javobi, harflarning ketma-ketlikda bir-biriga moslashib borishi oʻrta taʼlim maktabiquvchi tomonidan qiziqarli va maroqli jarayon sifatida qabul qilinadi. Buni oʻrta taʼlim maktabiquvchilar oʻrta taʼlim maktabiyin tarzida ham bajarishlari mumkin.

418 WWW.OPENSCIENCE.UZ

"SCIENCE AND EDUCATION" SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 1
Ikkinchidan, boshqotirmalar xotirani mustahkamlaydi. Oʻrta taʼlim maktabitgan bobning yakunida yoki biror mavzu yuzasidan berilgan boshqotirmani yechayotgan oʻrta taʼlim maktabiquvchi uchun javoblar boshlanadigan yoki uning oʻrta taʼlim maktabirtasidagi harfmaʼlim maktabilum boʻrta taʼlim maktabilib qolsa, u xotirasini titkilay boshlaydi. Masalan, oʻrta taʼlim maktabisha harf bilan boshlanuvchi materikning turli relyef shakllari, joy nomlari, iqlim mintaqalari, turli geografik obyektlar koʻrta taʼlim maktabiz oldidan oʻrta taʼlim maktabitadi va maʼlim maktabiqul kelgan javobni yozadi.
Boshqotirmalar aqlni charxlaydi, bilimlarning uzluksizligini ta'minlaydi, xotirani kuchaytiradi, zehnlilikni, tezkor fikrlashni oʻrta taʼlim maktabirgatadi. Ular qay shaklda, qanday mavzuda boʻrta taʼlim maktabilishidan qatʼlim maktabii nazar, maqsad bitta – oʻrta taʼlim maktabiquvchilarning bilim, koʻrta taʼlim maktabinikma va malakalarini oshirish, DTS darajasidagi bilimlarga ega boʻrta taʼlim maktabilishlariga koʻrta taʼlim maktabimaklashishdir.
Beshinchi sinf oʻrta taʼlim maktabiquvchilari uchun “Yoʻrta taʼlim maktabinalish azimuti va uni aniqlash” qiziqarli mavzulardan biri hisoblanadi. Amaliy darslarni har doim ham maktab hovlisi yoki geografiya maydonchasida olib borishning iloji yoʻrta taʼlim maktabiq. Shuning uchun sinf imkoniyatidan kelib chiqqan holda darsni tushuntirish mumkin. Buni sinfxona jihozlarining joylashgan oʻrta taʼlim maktabirniga nisbatan ham gorizont tomonlarini aniqlashni oʻrta taʼlim maktabirgatsa boʻrta taʼlim maktabiladi. Oʻrta taʼlim maktabiquvchilar amaliy mashgʻrta taʼlim maktabiulotlarni individual tarzda ham, oʻrta taʼlim maktabiqituvchining ishtirokida ham bajarishlari mumkin. Sinf xonasining oʻrta taʼlim maktabizida ham azimutli yurishni amalga oshirsa boʻrta taʼlim maktabiladi. Masalan: “Akmaljon, men senga nisbatan shimol tomonda turibman. Sen mening qaysi tomonimdasan? (janub) Endi sen menga qarab uch qadam yur. Kelganingdan keyin mening oʻrta taʼlim maktabing tomonimdagi derazagacha toʻrta taʼlim maktabirt qadam tashla. Endi javob ber, menga nisbatan oʻrta taʼlim maktabing tomon qaysi ufq tomoniga toʻrta taʼlim maktabigʻrta taʼlim maktabiri keladi? (sharq) Derazadan sinf xonasining oxirigacha uch qadam tashla, sen qaysi tomonga boryapsan? (janub) Toʻrta taʼlim maktabixtab turgan nuqtangdan chap tomonga qarab yana toʻrta taʼlim maktabirt qadam yur. Sen qaysi gorizont tomoniga qarab yuryapsan?(janub) Endi, oʻrta taʼlim maktabiquvchilar, Akmaljonning yurgan yoʻrta taʼlim maktabilini daftaringizga tasvirlang. Har bir qadamni santimetrda ifodalang. Akmalning oʻrta taʼlim maktabizi esa yurgan yoʻrta taʼlim maktabilini doskaga chizadi. Akmaldan oldin vazifani toʻrta taʼlim maktabigʻrta taʼlim maktabiri bajargan 3 ta oʻrta taʼlim maktabiquvchi “aʻrta taʼlim maktabilo”, keyingi 3 nafar oʻrta taʼlim maktabiquvchi esa “yaxshi” baho bilan ragʻrta taʼlim maktabibatlantiriladi”. Bir vaqtning oʻrta taʼlim maktabizida 7-8 nafar oʻrta taʼlim maktabiquvchini baholash imkoniyati yuzaga keladi. Bunday mashgʻrta taʼlim maktabiulotlar oʻrta taʼlim maktabiquvchilar tomonidan sevib bajariladi. Chunki bu bir joyda uzoq vaqt oʻrta taʼlim maktabitirib zerikkan oʻrta taʼlim maktabiquvchilar uchun harakatli oʻrta taʼlim maktabiyin hisoblanadi, sezgirligini oshiradi. Birinchi boʻrta taʼlim maktabilish va ustozdan maqtov eshitish hamda musobaqa ruhi uning darsga nisbatan muhabbatini oshiradi. Uyga vazifa sifatida esa oʻrta taʼlim maktabizlari xuddi shunga oʻrta taʼlim maktabixshash, lekin murakkabroq boʻrta taʼlim maktabilgan geografik hikoya tuzib daftarda chizmasini tushirib kelish berilsa, mavzu yana ham mustahkamlanadi. Berilgan sonlarni santimetrga aylantirilganining sababini “Masshtab” mavzusini oʻrta taʼlim maktabirganganda shu mashgʻrta taʼlim maktabiulot orqali ham tushuntirib ketish mumkin. Bu juda oddiy usul, lekin oʻrta taʼlim maktabiquvchi unda shaxsan ishtirok etgani uchun hech qachon esdan chiqarmaydi, unda koʻrta taʼlim maktabinikma hosil boʻrta taʼlim maktabiladi, bilganlarini bemalol sinfdan

419 WWW.OPENSCIENCE.UZ

"SCIENCE AND EDUCATION" SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 1
tashqarida qoʻrta taʼlim maktabillay olish malakasini egallaydi. Ularda amaliy topshiriqlarni bajarish, geografik mashq va masalalarni yechish usullarini oʻrta taʼlim maktabirganganlaridan keyin topshiriqlarni mustaqil bajarish imkoniyati yuzaga keladi. Oʻrta taʼlim maktabiqituvchi maʼlim maktabiruzasining atigi 5% i oʻrta taʼlim maktabiquvchining esida qolar ekan. Koʻrta taʼlim maktabirgazmali darslarda mavzuning 20 % ini, ham koʻrta taʼlim maktabirib, ham eshitib oʻrta taʼlim maktabirgangan mavzusining 30% ini, shu mavzuda oʻrta taʼlim maktabirganganlarini oʻrta taʼlim maktabizi mustaqil bajarib taqdim eta olsa, 75-80%ini oʻrta taʼlim maktabizlashtira olar ekan. Mana shu tarzda oʻrta taʼlim maktabiquvchilar dars jarayonlarida oddiydan murakkabga tomon amaliy mashgʻrta taʼlim maktabiulotlarni oʻrta taʼlim maktabizlashtirib boradilar.
XXI asr – texnologiyalar va informatsiyalar zamonida yashayapmiz. Zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanib videodarslar tayyorlash imkoniyatlari mavjud. Bundaydarslarda turli animatsiyalardan foydalanilsa, darslar yanada qiziqarli boʻrta taʼlim maktabiladi. Uyida kompyuter yoki noutbuk boʻrta taʼlim maktabilmagan oʻrta taʼlim maktabiqituvchilar ham bemalol mobil telefonlar orqali turli dastur hamda ilovalar yordamida bunday darslarni tayyorlay oladilar. Izlagan imkon topadi. Internet brauzerlari orqali “Inshot”, “Filmix”, “Du Recorder” kabi programmalarga qidiruv berib yuklab olish mumkin. Bu dasturlar orqali oʻrta taʼlim maktabiqituvchilar oʻrta taʼlim maktabiz ijodiy mahoratlarini sinab koʻrta taʼlim maktabirishlari va amalga oshirishlari mumkin. Bunday darslar, ayniqsa, masofaviy darslarda qoʻrta taʼlim maktabillanilsa, maqsadga muvofiq boʻrta taʼlim maktabiladi.
Oʻrta taʼlim maktabiqituvchilar har bir yangi mavzuni oʻrta taʼlim maktabitganida topshiriqlarning mazmunan xilma-xil va qiziqarli boʻrta taʼlim maktabilishiga eʼlim maktabitibor qaratishi lozim. Oʻrta taʼlim maktabiquvchilarga yangilik berish bilan birga, ularning psixofiziologik imkoniyatlarini hisobga olish, ularning fikrlash qobiliyatlarini va ijodiy tashabbusini rivojlantira olish kerak. Xitoyliklarning bir maqolida “Bolangga baliq tutib bersang, bugun qorni toʻrta taʼlim maktabiq, baliq tutishni oʻrta taʼlim maktabirgatsang ertaga qorni toʻrta taʼlim maktabiq. Baliq tutish bilan birga qarmoq yasashni ham oʻrta taʼlim maktabirgatsang har doim qorni toʻrta taʼlim maktabiq”, deyiladi. Darhaqiqat, oʻrta taʼlim maktabiquvchilarimizni mustaqil, erkin fikrlay oladigan, jahon ilm-fani darajasida oʻrta taʼlim maktabiz oʻrta taʼlim maktabirniga ega boʻrta taʼlim maktabiladigan, raqobatbardosh kadrlar qilib tarbiyalash zimmamizdagi eng masʼlim maktabiuliyatli va sharafli vazifa. Yaratilayotgan imkoniyatlardan toʻrta taʼlim maktabilaqonli foydalanib oʻrta taʼlim maktabiz kasbiga vijdonan yondashadigan oʻrta taʼlim maktabiqituvchilarimizdan nafaqat ochiq darslarda yoki fan oyliklarida, balki oddiy darslarda ham nutqiy savodxonlikka eʼlim maktabitibor qaratishlari, shiddat bilan rivojlanayotgan zamon bilan hamnafas boʻrta taʼlim maktabilishlari talab etiladi. Shundagina biz koʻrta taʼlim maktabizlagan manzilimizga, oldimizga qoʻrta taʼlim maktabiygan maqsadimizga erishamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   J.Gʻrta taʼlim maktabi.Yoʻrta taʼlim maktabildoshev, S.A.Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. T: “Oʻrta taʼlim maktabiqituvchi”. 2004
   

2. 
   M.T.Mirakmalov, M.M.Avezov, E.Y.Nazaraliyeva. Tabiiy geografiyadan amaliy mashgʻrta taʼlim maktabiulotlar. T: “Fan va texnologiya” nashriyoti. 2015
   

420 WWW.OPENSCIENCE.UZ