|
May 2021
SCIENCE AND EDUCATION
ma’lum va mashhur bo’lgan sifati orqali ifoda etishni afzal ko’rishadi. Shu bilan birga, ikkinchi
darajali nominativ sifatida toponimik perifrazalar atrofdagi dunyoning ekspressivligi va baholash
xususiyatlarini namoyon qiladi [Баско, 2018].
Perifrazada toponimlar nafaqat jug’rofiy joylashuvni, real va o’tmishdagi tabiy xususiyatlari,
iqtisodiy ixtisoslashuvini aks ettiradi, shuningdek qo’shimcha ma’lumotlarni ham beradi. Quyidagi
misollar barchaga ma’lum bo’lib, ushbu iboralarni eshitgan inson gap qaysi shahar yoki yurt haqida
ekanligini bilib oladi
Kunchiqar yurt (Yaponiya), Tumanli Albion (Angliya), Uchinchi Rim (Moskva), Primoryoning
poytaxti (Vladivostok), Abadiy shahar (Rim). - Minglab ko'llar bir mamlakat (Finlyandiya).
Perifrazalar toponimni almashtiruvchi sinonim vazifasini bajaradi.
Albatta, oddiy, biroq kuchli salohiyat, “temir” intizom, asl vatanparvarlikka asoslangan ana
shunday qoidalar tufayli Kunchiqar yurt bugungi taraqqiyotga erishdi.[ To’xtabayev, 2019]
Serquyosh diyorimizda yetishtirilgan gilosning ilk partiyasini oʻz yurtiga import qilgan Tumanli
Albiondagi “AKS Services Group” kompaniyasi bosh direktori Vais Kais mazkur kunni tarixiy deb
atadi.[Xalq so’zi gazetasi, 2019]
Sayohatchilar bir necha asrlar oldin aql bilan tashilgan qadimgi Rim ko’chalarida sayr qilish
“ababdiy shahar” xiyobonlari va favvoralarini qoyil qoldirishni, qulay kafe va restoranlarni ziyorat
qilishni yaxshi ko’radilar.[katry.uz]
O’zbekiston misolida oladiga bo’lsak shaharlarini qayta nomlaydigan tavsiflovchi iboralarni
anchagina uchratish mumkin: Non shahri (Toshkent), Qadimgi sharqning madaniyat o’chog’I
(Xorazm), Gullar shahri (Namangan), Ro’yi zamin sayqali (Samarqand), Sharq durdonasi, Buyuklar
yurti (O’zbekiston).
Mediya matnlaridagi parafrazalarning ishlashiga oid kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, parafrazalar
gazeta jurnalistikasi tiliga xosdir. Perifrazalarning asosiy maqsadi media-matnning ekspresivligini,
bayonning ta'sirchanligini yoki jurnalistik matnning asosiy g'oyasini oshirishdir.
Ko'pchilik tilshunos olimlar, parafrazlarni frazeologik aylanmaning maxsus turi deb hisoblashadi,
semantikasi muayyan metaforik tasvirni aks ettiradi, frazeologik lug'atlarda to'liq birliklar sifatida
parafrazlarni o'z ichiga oladi. Bu mantiqiy ko'rinadi: frazeologiya aylanmasi kabi, toponimlarning
parafrazlari ma'noning yaxlitligi bilan ajralib turadi va doimiy ravishda takrorlanadigan nutq
shakllariga ishora qiladi. Frazeologik birliklar singari, ular tilning nominativ birliklariga ham tegishli.
[ Жуков, 2015]
Toponimlarning atrof-muhitining o'ziga xos xususiyati ular ikkinchi darajali nominatsiyalardir.
Shaharlarning ikkinchi darajali nominatsiyasining semantik usullari juda xilma - xil emas: asosiy
tasvir (denotat) yangi, perifraza – ibora bilan almashtiriladi. Ko'pgina perifrazlarda ismning bir
ob'ektdan ikkinchisiga o'xshashligi asosida ko'chirilishi asosida metaforik tasvir aks ettirilgan.
Shu bilan birga, periferik mos yozuvlar komponenti majoziy ma'noda ishlatiladi. Media matnida
shaharlarning parafrazlari nominativlardan tashqari estetik vazifani ham bajaradi.
Bizning diyorimizdagi joy nomlarining perifrazada talqin etilishi asosan ularning tarihiy o’tmishi
bilan bog’liq ekanligini ko’rishimiz mumkin. Ushbu periferik iboralar xalq tilida ommalashib
keyinchalik ular mediatekstlarda jozibakorlikni oshirish uchun foydalanilgan.
Toshkent non shahri (online gazeta sarlavhasidan)
«Ochiq osmon ostidagi muzey» — Xiva «Xabar.uz» nigohida (online gazeta sarlavhasidan)
Media-matnlarda ishlatiladigan joy nomlarining ba'zi perifrazalari sinonimik qatorlarni tashkil
qiladi. Bu xuddi shu shahar bir nechta periferik aylanmalar uchun nomzod bo'lganida sodir bo'ladi:
“Sharq durdonasi”, “Buyuklar yurti” “Ko’hna diyor”. Ushbu periferik iboralar O’zbekistonni
ifodalash uchun ishlatiladi.
Shaharlarning perifrazalarini grammatik tuzilishini tahlil qilishda ularning tuzilish birligi muhim
xususiyat sifatida qayd etiladi, bu ularning qurilishining asosan ikkilik konstruktsiyalarida ifodalanadi.
Shaharlarning iboralari "sifat + ot" modeli bo'yicha tuzilgan nominal iboralar bilan tavsiflanadi.
“Uzoq Sharq” (Osiyoning sharqiy qismida joylashgan davlatlar va hududlar), “Katta olma” (Nyu
York), “Quyoshli yurt” (O’zbekiston).
Shaharlarning periferiyasi shakllanadigan yana bir samarali model - bu "ot + ot”: “yomg’irlar
shahri” (London), “Oq tunlar shahri” (Sankt-Peterburg), “Gullar shahri” (Namangan).
Gapdagi perifrazalarning egallagan sintaktik holatini hisobga olsak ular asosan otga xos
funksiyalarni bajarishini ya’ni ega, to’ldiruvchi yoki ravish o’rnida kelishini kuzatish mumkin.
Zamonaviy media-matnlarda shahar va davlatlar nomlarining perifrazasi alohida holda uchraydi.
129
Do'stlaringiz bilan baham: |
