Сборник докладов республиканской научно-технической конференции значение информационно-коммуникационных

XALQARO MIQYOSDA ELEKTRON TIJORATNING 
RIVOJLANISH OMILLARI 
F. Nabiyeva (magistrant, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TАТУ) 
T. Sultonov (magistrant, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TАТУ) 
Bugungi kunda elektron tijorat qo’laaniladigan sohalar hajm jihatidan ham, 
sifat jihatidan ham oshib bormoqda, ayniqsa covid-19 pandemiyasi bu jarayonni 
oxirgi paytda ancha jadallashuviga olib keldi. Kompaniyaning dinamik rivojlanishi 
jarayonida elektron tijorat tizimlarini iqtisodiy-matematik modellashtirishga 
zamonaviy yondashuvlardan foydalanmasdan to'liq asosli va moslashtirilgan deb 
hisoblash mumkin. 
Bu, o'z navbatida, elektron tijorat tizimlari uchun mexanizmlar va vositalarni 
nazariy qayta ishlash va amaliy sintezning samarali vositasidir. E'tibor berishimiz 
kerakki, elektron tijoratni boshqarish muammolari, turli xil iqtisodiy va matematik 
modellar va boshqaruv qarorlarini topish usullariga bag'ishlangan ilmiy tadqiqotlar 
mavjud. Shu bilan birga, noaniqlik sharoitida elektron savdo tizimlarini adaptiv 
boshqarishni iqtisodiy va matematik modellashtirish muammosi, omil ta'sirini 
hisobga olgan holda hal qilinmagan mavzusi hisoblanadi. 
Elektron tijoratning jadal rivojlanishi bir qator korxona va firmalarga elektron 
tijorat strategiyasini ishlab chiqishga muammo tug'diradi. Bu, ayniqsa, yangi 
axborot texnologiyalari va dasturiy ta'minotning uzluksiz ko'rinishini hisobga 
olgan holda juda qiyin. Biroq, kompaniyalar o'zlarining elektron tijorat 
strategiyalarini targ'ib qilmoqdalar, qisman elektron tijorat strategiyalariga ega 
bo'lmasalar, xaridorlarni raqobatchilari hisobiga yo'qotib qo'yishdan qo'rqishadi 
31
. 
Ushbu sayyorada paydo bo'lganidan beri elektron tijorat olimlar va 
tadqiqotchilarning katta e'tiborini tortdi. Olimlar, tadqiqotchilar va boshqa 
mualliflarning elektron tijoratini aniqlashda cheklovlar yo'q edi. Shuning uchun 
ushbu kontseptsiyaning mavjud ta'riflari haqida qisqacha ma'lumot berish kerak. 
Rojer Klarkning fikriga ko'ra, elektron tijorat deb telekommunikatsiya va 
telekommunikatsiya vositalari orqali tovar va xizmatlar savdosi tushuniladi32. 
Jerri Ellison shuningdek elektron 
tijoratni axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalangan holda qiymatlar almashinuvi bo'yicha elektron 
shartnoma sifatida belgilaydi
33
. 
Elektron tijorat, shuningdek, onlayn rejimida ish olib borish, oflayn rejimda 
yetkazib beriladigan tovarlar va xizmatlarni sotish, shuningdek "raqamlashtirilishi" 
va dasturiy ta'minot kabi onlayn etkazib berilishi mumkin bo'lgan mahsulotlarni 
sotish deb ta'riflanadi
34
. 
Anil Xural elektron tijoratni mahsulotning spetsifikatsiyalari va chizmalarini 
yuborish va qabul qilish uchun kompyuter, Internet va umumiy dasturlardan 
31
Jason, H., Frank, D., Jay, A.: Adoption of E-commerce strategies for Agribusiness Firms. In: Selected paper at 
the American Agriculture Economics Association Annual Meeting. Tampa (2000).
32
Clarke, 
R.:ElectronicCommerceDefinition.
33
Allison,J.:E-commerce: Exactly what is it. (2015). Accessed 13 Mar 2019 
34
Coppel, J.: E-Commerce: Impact and policy challenges. OECD Ec. Dep. Work. P. 252, 45– 60 (2000).

---

519 
foydalanish; ilovalar, buyurtmalar va hisob-fakturalarni sotib olish; va 
xaridorlarga, etkazib beruvchilarga, xodimlarga yoki jamoatchilikka yetkazilishi 
kerak bo'lgan har qanday boshqa turdagi ma'lumotlar sifatida ta`riflaydi
35
. 
Barcha o'rganilgan ta'riflar va mavjud tushunchalarni umumlashtirib, elektron 
tijoratni quyidagicha ta'riflashimiz mumkin: 

tor ma'noda elektron tijorat - bu Internet va xususiy aloqa tarmoqlari orqali 
amalga oshiriladigan moliyaviy operatsiyalar bo'lib, ular davomida tovar va 
xizmatlarni sotib olish va sotish, shuningdek pul o'tkazmalari amalga oshiriladi. 
Elektron tijorat operatsiyalari va kerakli summani bir hisobdan ikkinchisiga 
o'tkazgandan so'ng kredit karta orqali sotib olish istagi va imkoniyatini oddiy 
tasdiqlash bo'lishi mumkin; 

keng ma'noda elektron tijorat - bu sub'ektlarning o'zaro aloqasi Internet 
texnologiyalaridan foydalanish orqali yuzaga keladigan har qanday ishbilarmonlik 
munosabatlaridir
36
. 
Elektron tijorat iqtisodiyotning alohida sohasiga aylangan bo'lsa ham, ushbu 
kontseptsiyani qonunchilik bilan tartibga solishga katta e'tibor qaratilmoqda. 
Shunday qilib, 1997 yilda BMT Bosh Assambleyasining qaroriga muvofiq 
"Elektron tijorat to'g'risida" gi Qonun qabul qilindi. Ushbu qonunchilik tavsiya 
hisoblanadi va, avvalo, davlatlar tomonidan milliy qonunchilikni rivojlantirish 
uchun asos sifatida foydalanilishi lozim. Shunday qilib, elektron tijorat munosa-
batlarini huquqiy tartibga solish boshlangan eng ilg'or mamlakatlardan biri bu 
Qo'shma Shtatlardir. "Global elektron tijorat asoslari" davlatidagi amaldagi 
qonunchilik elektron tijorat sohasidagi munosabatlarning quyidagi jihatlarini 
tartibga soladi: 
1) bozor qonunlari va aloqalarni amalga oshirish mexanizmlari va turli xil 
sub'ektlar o'rtasida tovar va xizmatlarni qayta taqsimlash asosida global Internet 
tarmog'ini o'zgartirish;
2) to'lovlarni to'liq "raqamlashtirish" uchun elektron to'lov tizimlarini 
rivojlantirish va ulardan foydalanishni rag'batlantirish;
3) elektron tijorat uchun veb-xizmatlarning rivojlanishiga ko'maklashish;
4) iqtisodiyotning elektron segmentiga minimal davlat aralashuvini o'rnatish 
(elektron tijoratning o'zini o'zi boshqarish printsipi) 
5) Internetdagi elektron tijoratning tarifsiz cheklovlariga duch kelish
37
. 
Keyinchalik, aloqa va axborot texnologiyalari sohasida etakchi mavqega ega 
bo'lgan boshqa mamlakatlar (Kanada, Yaponiya, Singapur, Avstraliya) qo'llab-
quvvatlandi va ushbu qonunlarning barchasini AQSh qonunchiligiga muvofiq o'z 
qonunchiligida ishlab chiqdi. Shuni ta'kidlash kerakki, elektron tijorat nazariyasida 
ushbu sohani iqtisodiy aloqalar tomonlari va ularning o'zaro ta'sirlari asosida 
tanlangan modellar bilan ajratish mumkin. Ular orasida eng keng tarqalgan: 
35
Anil, K.: Introduction to e-commerce. http://www.ddegjust.ac.in/studymaterial/mcom/mc- 201.pdf (2019). 
Accessed 2 Mar 2019. 
36
Babenko, V., Syniavska, O.: Analysis of the current state of development of electronic commerce market in 
Ukraine. Tech. Aud. and Prod. Res. 
5
, 40–45 (2018). doi:10.15587/2312-8372.2018.146341 
37
Sydorova, O.V.: Regulation of e-economic activity in foreign countries. Prob. of the Mod. Ec.