Сборник докладов республиканской научно-методической конференции вопросы применения современных систем и технологий

TALABALARDA MASOFAVIY O`QISH TIZIMINI RIVOJLANTIRISHNING 
SAMARADORLIGI 
 
Otamuratov H.Q., TATU Urganch filiali 
XXI asrning boshlarida Internet ijtimoiy tarmog'ining rivojlanishi ta'lim 
muassasasi faoliyatiga o`z ta`sirini ko`rsatdi. Kompyuterlashtirish darajasi va 
kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi masofaviy o'qitish doirasida 
o'quvchilarning elektron ta'limini amalga oshirishga imkon berdi. Bugungi kunda 
aholiga ochiq kirishda, odamlar yashash joyidan qat'i nazar muloqot qilish 
imkoniyatlarini yaratadigan multimedia ma'lumotlari keng namoyish etilmoqda. 
Masofaviy ta'limning muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun aynan shu narsa yaratildi. 
Masofaviy ta'lim tizimi quyidagilarni ta'minlashga mo'ljallangan: 

ta'lim dasturlari mazmuniga muvofiq mutaxassislarning malakasini oshirish; 

talabalarning akademik harakatchanligini oshirish sifatida; 

an'anaviy tizim orqali ta'lim ololmaydigan nogironlar uchun ta'lim va ma'lumot 
olish imkoniyati paydo bo`ldi. 
Shuni ta'kidlash kerakki, masofaviy ta'limdan foydalanish orqali olis tumanlarda 
mavjud bo'lgan turli xil ta'lim va kasbiy dasturlarni amalga oshirish mumkin bo'ldi. 
Bugungi kunda masofaviy ta'limdan foydalanish bo'yicha ko'plab sohalarda 
ishlar olib borilmoqda, xususan: sun'iy yo'ldoshli ta'lim televideniyasi; elektron 
darsliklarni ishlab chiqish; multimediya texnologiyalari; boshqaruv axborot tizimlari. 
Ushbu ta'lim tarmog'ining faoliyati ta'lim sifatining birligini ta'minlashga qodir. 
Zamonaviy jamiyatda mustaqil fikrlaydigan, vaziyat muammolarini qanday ko'rishni 
va ularni ijodiy hal qilishni biladigan odam talab etiladi. Masofaviy ta'lim sohasida 
mutaxassislarni tayyorlash samaradorligi, avvalambor, ularning axborot madaniyatini 

---

77 
bilish darajasi bilan bog'liq. Ta'lim jarayoni ishtirokchilarining hissiy jihatdan 
uzoqligi o'quv jarayoniga sezilarli darajada salbiy ta`sirini ko`rsatadi, o'quvchini 
o'qituvchi bilan muloqot qilish imkoniyatidan mahrum etadi[3]. Aslida ta'lim 
jarayoniga masofadan o'qitish tizimi muammosiz mos kelishi kerak. 
Oliy ta`lim muassasalari tizimini tahlil qilib, masofaviy o'qitishning bir qator 
o'ziga xos xususiyatlarini ko`rib chiqamiz: 

Moslashuvchanlik: talabalar o'z vaqti va sharoiti bo'yicha. 

Modulilik: Har bir dars ma'lum bir fan sohasi bo'yicha yaxlit ko'rinishni 
yaratadi, bu sizga talabalarning individual yoki guruh ehtiyojlarini qondiradigan 
dastur tuzishga imkon beradi. 

Iqtisodiy samaradorlik: masofaviy ta'lim an'anaviy ta'lim shakllariga qaraganda 
ancha arzon. Bundan tashqari, u ko'plab talabalar uchun mo'ljallangan bo'lishi 
mumkin. 

O'qituvchining yangi roli: o'qituvchi o'quv jarayoni koordinatori rolini 
o'ynaydi, individual o'quv dasturini tuzishda maslahatlar beradi, o'quv loyihalariga 
rahbarlik qiladi va h.k. Asinxron ta'sir o'tkazish usullari elektron ovozli pochta yoki 
elektron kompyuter tarmoqlari. 

Ta'lim sifatini nazorat qilishda: masofadan o'qitish tizimida nazorat shakllari 
imtihonlar, suhbatlar, seminarlar, test sinovlari, kurs ishlaridan foydalanadi. 

Maxsus texnologiyalar va o'quv qo'llanmalaridan foydalanib: masofadan 
o'qitish texnologiyasi talabalarni mustaqil, ammo nazorat ostida bilimlarni egallash 
jarayonida o'zaro aloqa usullari, shakllari va vositalarini o'z ichiga oladi. 
Ma'lumki, ta'lim - bu insonning rivojlanishinishi uchun mustaqil ijodiy 
shug`ullanish jarayoni. Avvalo, o'quvchining ichki motivatsiyasi, nazorat va o'zini 
o'zi nazorat qilishni ta'minlaydigan tizim juda muhimdir. Ta'kidlash joizki, masofaviy 
o'qitish tizimi umuman masofaviy ta'limga yo'naltirilgan bo'lib, bu o'quv va uslubiy 
materiallarni, texnologik va texnik o'quv vositalarini ishlab chiqish vaqti va narxi 
jihatidan eng arzon hisoblanadi. Masofaviy o'qitish sharoitida talabalarga mustaqil 
ravishda o'qish ritmi, vaqti, joyini tanlash imkoniyati beriladi. Masofaviy o'qitish 
jarayonida talabalar maksimal "erkinlik", o`z vaqtiga, joyiga va shroitiga qarab ta`lim 
olishi, o'quv fanlarini o'rganishda o`z xohishi bo`yicha o`qituvchini tanlashi mumkun. 
Masofaviy o`qishda ham talabalar o'qituvchisidan maslahat olish imkoniyatiga ega. 
Aytish kerakki, hamma talabalar ham ushbu "erkinlik" dan to'liq foydalana olmaydi. 
Buning uchun talabalaridan axloqiy fazilatlar ta`lab qilinadi - qat'iyatlilik, maqsadga 
muvofiqlik, halollik va qo'yiladigan talablarni o`z vaqtida bajarilish talablari 
qo`yiladi. Bundan tashqari, ular mustaqil ravishda bilimlarni egallashlari, yuqori 

---

78 
darajadagi ta'lim motivlari va vositalari bilan ishlash ko'nikmalariga ega bo'lishlari 
kerak. 
Shuni ta'kidlash kerakki, alohida kasblarni o'qitishda masofaviy o'qitishdan 
foydalanish mumkin emas. Masalan, shifokor, muhandis, tabiatshunos olimlarni 
tayyorlash, chunki bu xavfli oqibatlarga olib keladi. Shunday qilib, texnik 
ob'ektlarning tuzilmalarini o'rganayotganda simulyatorlarda amaliy vazifalarni 
bajarish kerak. Hamma narsani kompyuter simulyatsiyasi bilan almashtirish mumkin 
emas. Shu munosabat bilan muammo an'anaviy va masofaviy o'qitishning oqilona 
kombinatsiyasida paydo bo'ladi. 
Masofaviy ta'limning o'sishi ko'p jihatdan talabalarni o'qitish uchun 
ishlatiladigan dasturiy mahsulotlar sifatiga bog'liq. Ta'lim muassasalari "ATutor", 
"Efront", "JoomlaLMS", "Moodle" dasturiy ta'minot to'plami kabi bepul dasturiy 
ta'minot tizimlarini afzal ko'rishadi, ularning nomi "modulli yo'naltirilgan dinamik 
ta'lim muhiti" deb tarjima qilinadi. Bundan tashqari, o'rganilayotgan material o'quv 
jarayoni ishtirokchilari o'rtasida oqilona taqsimlanishi kerak. Shuni esda tutish 
kerakki, talabalarni o'qitish uchun barcha funktsiyalarni o'qitish tizimiga o'tkazish 
mumkin emas. Ma'ruza materialining mazmuni muammoli bo'lishi va o'rganilayotgan 
fanning asosiy fikrlarini aks ettirishi kerak. Har bir universitet o'z qarashlariga qarab 
masofaviy ta'limning maqbul tizimini ishlab chiqadi.Masofaviy o'qitishga o'tish 
o'qituvchining kasbiy faoliyatiga bo'lgan uslubiy yondashuvlarini o'zgartiradi, 
ta'limning turli usullari va shakllarining kombinatsiyasi amalga oshiriladi. Shunday 
qilib, masofaviy ta'limda yangi axborot texnologiya-larini ishlab chiqish va tatbiq 
etishda ishtirok etish ob'ektiv ravishda universitet o'qituvchisi kasbiy darajasining 
oshishiga va shaxsiyatining rivojlanishiga yordam beradi. Masofaviy o'qitishda o'quv 
ishlarining individual va guruh shakllari eng keng tarqalgan. Masofaviy o'qitishda 
qo'llaniladigan ma'ruzalar materialni o'zlashtirish jarayonini osonlashtiradi, chunki 
ular talabaga multimedia ma'lumotlarini (video, fotosuratlar, taqdimotlar va h.k) 
uzatishga imkon beradi. 
Ta'lim jarayonida audio va video konferentsiyalar orqali munozaralarni o'quv 
faoliyatining shakllariga qarab samarali qo'llanilish mumkin. Bunday holda, asosiy 
e'tibor o'qituvchidan guruhning faolligiga qaratiladi va munozaralar olib boriladi, 
mavzu bo`yicha har bir ta`lim oluvchi o`z fikrlarini bildirishi yoki tushunmagan 
savollariga javob olish emkoniyati bo`ladi. Bunga o`xshash monozaralarni tashkil 
qilishda ta`lim oluvchilardan mavzuni mustaqil o`rganish va chuqur blish talab 
qilinadi. Didaktik o'qitishning texnik vositalaridan keng foydalaniladi: bular video 
materiallar, multimediyali namoyishli filmlar va dasturlar, elektron darsliklar va 
o'quv-uslubiy majmualardir. Masofaviy o'qitish o'qituvchi va talaba o'rtasidagi o'zaro 

---

79 
aloqalarni to'liq ta'minlash uchun real vaqt rejimida o'tkaziladigan "elektron 
seminarlar" yoki "veb-seminarlar" dan foydalanadi. Ushbu o'zaro ta'sir nafaqat 
matnni, balki ovozli xabarlarni almashish qobiliyati bilan yaxshilanadi, shuningdek 
fayllarni uzatish orqali tavsiflanadi. 
Shunday qilib, masofaviy o'qitish jarayonida talabalarda idrok etish, xotira, 
fikrlash, e'tibor, kompyuter savodxonligining ma'lum darajada, psixologik qulaylik, 
axborot texnologiyalari vositasilaridan foydalanish qobiliyati, o`qituvchi bilan 
individual munosabatlarni o'rnatish, ularning mustaqil ishlash ko'nikmalari oshishi 
samaradorligi olib keladi.