Say d u lla m irzayev

24 
Rahmonov Mamajon. Fitrat dram aturgiyasi va uning sahna tarixi. —
« S a n ’at» jurnali, 1991-yil 4-son, 13-bet.
25 Bu m isol H. B oltaboyevning «A bdurauf Fitrat» risolasidan olindi. —
Т.: 1992, 32-bet.
114

---

F itr a tn in g « C h in sevish», « H in d ix tilo lch ilari» d ra m a la ri 
v o q e a la ri H in d is to n d a b o ‘lib o ‘ta d i. « H in d ix tilo lc h ila ri»
a s a r i d a H i n d i s t o n n i A n g liy a h u k m r o n lig id a n q u t q a r i s h , 
m u staq illik k a erishish g ‘oyasi aks etgan. D ra m a d a m u sulm on 
fa rz a n d la ri R ah im b ax sh bilan D iln av o zla rn in g ish q q issalari 
h in d la rn in g istiq lo l h a q id a g i a r m o n la ri b ila n uzviy b o g ‘liq 
h o ld a tasv irlan g an .
R ah im b ax sh bilan D ilnavoz bir-birini sevadi. B iroq b u sof 
sevgiga ingliz ofitseri O k u n a r g 'o v b o 'lad i va u qizni olib qochadi. 
H in d m e h n a tk a s h la ri esa D iln av o zn i m u sta m la k a c h i o fitser 
is k a n j a s id a n
q u tq a r i s h d a
m u s u lm o n la r g a
y a q in d a n
k o 'm ak lash a d i. A sarda hindlar bilan m usulm onlar: «Y urtim izni 
m u sta m la k a c h ila r zu lm id an q u tq a ra m iz . Y ash asin , istiqlol!» 
shiori asosida birlashib, m ustam lakachilarga qarshi kurashadilar. 
Z ero, V atan istiqloli na m illat, na c ’tiqod tanlaydi. A sar g'oyasini 
quyidagi dialog yaqqol ifodalaydi:
R ahim baxsh
.In g lizn in g eng yaxshi tarb iy a si uni H in d isto n d an
quvm oqdir... Bir yovni yurtdan haydam oq — bir yurtni 
yov q o 'lid a q o 'rm o q d a n qiyin emasdir.
Dilnavoz:
Inglizni H indistondan quvm oq...
Rahimbaxsh:Ezgw
ishlarning birinchisidir.
« H in d ix tilo lc h ila r i» tra g e d iy a s id a v o q e a v a o b r a z l a r
H in d isto n h a y o tid a n o lin g an b o ‘lsa-d a , bu a s a r aslid a c h o r 
R o s s iy a s in in g m u s ta m la k a c h ilik s iy o s a tin i fo s h e tis h g a , 
cho rizm zulm i o stid a ezilgan T u rk isto n x alq larin i m u staq illik
u c h u n k u ra s h g a c h a q ir is h g a q a r a tilg a n . F it r a t n in g « H in d
ixtilolchilari» a sa rid a ta sh b e h la rg a y ash irin g an ezgu orzusi h am
a n a s h u n d a . D r a m a tu r g o 'z o n a V a ta n i — O 'z b e k is to n n i 
m u sta q il, o 'z xalqini h a r q a n d a y zu lm v a ch e k la sh la rd a n ozod 
h o ld a k o 'ris h n i istag an va bu ista k n i a s a rd a o 'z ig a xos ta rz d a , 
m a ’jo z iy u su ld a ifo d a la g a n . H a m id O lim jo n d ra m a n in g bu
x u s u s iy a ti h a q id a « F i t r a t H in d is to n n i T u r k i s t o n d a tu r ib
tasv irlay d i. S h uning u c h u n H in d isto n k a rtin a si F itra tg a fa q a t 
b ir f o n , b ir lib o s b o 'l i b g i n a x iz m a t q ila d i. U H in d is to n
115

---

m illatc h ila rin in g k u ra sh la rin i k o 'r s a tis h y o ‘li bilan T u rk is to n
m i lla t c h ila r i n in g h a r a k a t i g a n i s b a t a n o ‘z m u n o s a b a t i n i
tay in lay d i» 26, — deb y ozgan edi.
«H ind ixtilolchilari» — badiiy jih a td a n ju d a p u x ta. A sard a 
k o n flik t h a y o tiy va k e sk in b o ‘lg a n id e k , aso siy x a r a k te r la r
(R a h im b a x sh , D iln av o z) h am a n iq va tin iq ish lan g an . A sa r 
tilida tabiiylik, ob razlilik h am to b id a.
F itra t d ra m a tu rg iy asid a xalq h ay otini tasv irlash ga alo h id a 
ah a m iy a t berilgan. Bu jih a td a n «A rslon» dram asi ajralib tu rad i. 
«A rslo n » — b u ru n g i B u x o ro x o n lig id a y ash a g an d e h q o n la r 
h a y o tid a n o lin g an besh p a rd a li d ra m a b o ‘lib, u n d a ijtim oiy 
adolatsizlik sababli p ay d o b o ‘lgan hay o tiy zidd iy at h aq q o n iy
aks ettirilgan. Z olim m u lk d o rlarn in g shafqatsizligi, m eh n atk ash
h a lq q a q ilg an ja b r - z u g ‘u m la ri y a q q o l o ch ib b e rilg a n . A sa r 
z id d iv ati A rslo n , T o ‘lg ‘un o y , B o tir singari m e h n a tk a sh xalq 
v ak illari b ila n M a n su rb o y , Z a y n a b b o y v u ch c h a, Im o m k ab i 
o b ra z la r o ‘rta sid a r o ‘y beradi. Bu ziddiy at a sa rd a qiziqarli va 
t a ’sirli qilib k o ‘rsatilgan.
D ra m a n in g bosh q ah ram o n i A rslon — oriyatli va vijdonli 
d e h q o n y ig it. U h a lo l ish la b , h a lo l y a s h a s h n i is ta y d i, o ‘z 
m e h n a ti b ila n o ‘z tirik c h ilig in i o ‘tk a z ish g a in tila d i. A rslo n
h am q ish lo q larig a q o ‘lidan kelganicha yaxshilik qiladi. U o ‘zi 
pulga m uhtoj b o ‘lsa-da, k o ‘r H a sa n n in g b o y d a n olgan qarzini 
t o ‘la b , u n i z o ‘r q a y g ‘u d a n q u tq a r a d i (b o y q a r z h is o b ig a
H a sa n n in g 12 yoshli qizini o ‘ziga x o tin qilib o lm o q ch i edi). 
A rslo n bo y n i o ‘ldirm oqchi b o ‘lgan B otirga n a sih a t qilib, q o n
t o ‘k ilis h in i n g o ld in i o la d i. B iro q v o q e a d a v o m id a b o y
A rslo n n in g o ‘zini h am tinchitm aydi.
H a y o td a g i a d o la ts iz lik va n o p o k lik A r s lo n n in g b e lin i 
sindiradi, x o nav ayron qiladi. A rslon: 
«Uf! Yashamoq bir sovuq
hazilmikan, bilmadim. Balo ustiga balo. Q ayg'u ustiga q a y g ‘u!..
Bittasini talasha-talasha yo 'qotursan. Ikkinchisi, uchinchisi bosadur,
uniuzatm ayin, to'rtinchisi, beshinchisi, oltinchisi!.. 0 ‘tg a n yilsa kkiz
tanob ye rim bor edi. H a m m a sin i ekib, k a tta -k a tta xirm o n la r
ко ‘tardim. B ek solug ‘ deb, mullo v a q f deb, dorug'alar kavsan deb