Satistik kuzatish

Statistik ko’rsatkichlar ommaviy hodisa va jarayonlarni bilishda va tahlil qilishda, turmushimizda, iqtisodiyotni boshqarishda qanday ahamiyatga ega? Statistik ko‘rsatkichlar tizimi deganda nima tushuniladi va u qanday tartibda tuziladi? Ushbu bob mana shu masalalarga bag‘ishlangan va qo‘yilgan savollarga javob beradii. Ko‘rsatkich so‘zi quyidagi lug‘aviy ma’nolarga ega: 1) ko‘rsatish uchun xizmat qiluvchi yozuv, ishora; 2) biror narsaning rivoji, darajasi, ishning borishi, bajarilishi va shu kabilarni bildiruvchi belgi yoki narsa. Mutlaq ko‘rsatkichlar Mutlaq ko‘rsatkichlar o‘rganilayotgan hodisalar va ularning belgilarini bir xilligini, monandligini, o‘xshashligini ifodalaydi. Mutlaq miqdorlar hodisalar yoki belgilarning ko‘lami, soni, hajmi, darajasi, makon va zamonda taqsimlanish sonini ifodalaydi. Ular ayrim hodisa yoki belgilar uchun va ularning to‘plami uchun hisoblanadi. Birinchi holda mutloq miqdorlar bevosita statistik kuzatish natijasida shakllanadi, masalan: ro‘yhatga oilingan shaxsning yoshi, ma’lum ishchi ishlangan soati, u ishlab chiqargan mahsulot miqdori va h.k. Ikkinchi holda ular kuzatish materiallarini qayta ishlash, guruhlash, jamg‘arish natijasida yuzaga chiqadi. Mutloq miqdorlar turli o‘lchov birliklarida ifodalanadi. O‘rganilayotgan hodisa yoki belgilarning tabiati va hisoblashda ko‘zlangan maqsadga qarab ular natura shaklida, shartli natura birliklarida hamda pulda o‘lchanadi. Bir jinsli va hilli hodisalarni hisoblashda natura birliklari qo‘llanadi. 3.4. Nisbiy ko‘rsatkichlar Mutloq miqdorlar beqiyos umumlashtirish kuchiga ega, ammo ularni alohida yakka holda qaralsa, voqeaning rivojlanishi yoki xarakteri haqida hech qanday ma’lumot bermaydi. Buning uchun mutloq ko‘rsatkichlar bir-bir bilan taqqoslanishi lozim. Taqqoslash statistik ko‘rsatkichlarni shakllantirishning muhim usulidir. U solishtirilayotgan hodisalar va belgilarning o‘xshashlik tomonlari va farqlarini aniqlash imkonini beradii. Taqqoslashning turli yo‘llari va shakllari mavjud. Taqqoslash – turli ko‘rsatkichlarni ayirma yoki bo‘lish yo‘li bilan o‘zaro solishtirishdir. Demak, statistik taqqoslashlar turli miqdorlarni (ko‘rsatkichlarni) bir-biri bilan ayirma yoki nisbat shaklida solishtirishni bildiradi, ya’ni: = K1 - K0 (3.1) T= K1 / K0 (3.2) Bu yyyerda K1 - taqqoslanuvchi ko‘rsatkich, K0-taqqoslovchi ko‘rsatkich ayirish natijasida olingan yangi ko‘rsatkich, T-bo‘lish natijasida olingan yangi ko‘rsatkich. Nisbiy ko‘rsatkichlar har xil shakllarda ifodalanadi, masalan, koeffitsientda, foizda, promilleda, proditsimilleda va h.k. u yoki bu shaklni qo‘llash zaminiy miqdorni qanday birlikka tenglashtirib olinishiga bog‘liq. Jumladan koeffitsientda bu miqdor 1 ga, foizga 100 ga, promilleda 1000 ga, prodisimilleda 10 000 ga tenglashtiriladi. Birinchi tartibli taqqoslashlarda bevosita hodisalar, ularning belgi qiymatlari taqqoslangan bo‘lsa, ikkinchi tartibli statistik taqqoslashlar birinchi tartibli taqqoslash natijalariga asoslanadi, ya’ni bu holda ular bir-biri bilan solishtiriladi. Ikkinchi tartibli taqqoslashlar natijasida vujudga keladigan nisbiy ko‘rsatkichlar ommaviy hodisa rivojlanish jarayonlarining yangi qirralarini ochish, tahlilni chuqurlashtirib voqelikning ich-ichidagi munosabatlarni o‘rganish uchun xizmat qiladi. Ikkilamchi tartibli taqqoslashlar quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin: Ty = yi+1 / yi T = (yi+1 - yi) / (yi - yi-1) (3.3) Ti = Ti+1 / Ti = (Ti+1 / Ti) / (Ti / Ti-1) (3.4) Ty/T = [(yi+1 - yi) / (yi - yi-1)] : yi / yi-1 (3.5) Kc = (Ei - Ei-1) / (Ri - Ri-1) (3.6) Kf = (Ei / Ri) / (Ei-1 / Ri-1) (3.7) Ke = [(Ei - Ei-1) / (Ri - Ri-1)]: (Ei - Ri-1) (3.8) Bu yyyerda yi - joriy davr ko‘rsatkichi. Yi-1 - oldingi davr ko‘rsatkichi. yi+1 - keyingi davr ko‘rsatkichi. Ei va Ei-1 - joriy va o‘tgan davrda olingan iqtisodiy effekt (samara, natija). Ri va Ri-1 - tegishli davrlarda ishlatilgan resurslar.  - orttirma (o‘zgarish) alomati. Taqqoslash – turli ko‘rsatkichlarni ayirma yoki bo‘lish yo‘li bilan o‘zaro solishtirishdir. 43 (3.3), (3.4) va (3.5) shakllaridagi taqqoslashlar natijasida rivojlanish tezligining jadallashish suratlari deb ataluvchi nisbiy ko‘rsatkichlar olinadi. Nisbiy miqdor turlari To‘plam tuzilishi va undagi o‘zgarish larni ta’ riflovchi , Jarayon dinamikasi (vaqtda o‘zgarishi) ni ta’rif lovchi Hududiy va obyekt lararo nisbatlar ni ta’rif lovchi Hodisalarning o‘zaro bog‘lanishini ta’ riflovchi Hodisa ning tur li belgila ri orasi dagi nis batlarni SHartnoma (reja,norma va h.k.) bajarili shini ta’ riflovchi ifodalovch