Sathini siljitish qurilmasi

inverslaydigan
(aylana yoki “-” ishora bilan
belgilangan) va
inverslamaydigan
. Agar signal OKning inverslaydigan kirishiga
berilsa, u holda chiqishdagi signal 180
0
ga siljigan, ya’ni inverslangan bo‘ladi. Agar
signal OKning inverslamaydigan kirishga berilsa, u holda chiqishdagi signal kirish
signali bilan bir xil fazada bo‘ladi.
OKda ikki qutbli (±3 V... ±20 V) kuchlanish manbai qo‘llaniladi. Bu
manbalarning ikkinchi qutblari, odatda, kirish va chiqish signallari uchun umumiy
shina bo‘lib hisoblanadi va ko‘p hollarda OKga ulanmaydi.
OKlar o‘z xususiyatlariga ko‘ra ideal kuchaytirgichlarga yaqin.
Ideal
kuchaytirgich
: cheksiz katta kuchaytirish koeffitsientiga; cheksiz katta kirish
qarshiligi; nolga teng bo‘lgan chiqish qarshiligiga; inverslaydigan va
inverslamaydigan kirishlarga, bir xil signal berilganda nolga teng bo‘lgan chiqish
kuchlanishiga, cheksiz katta keng o‘tkazish polosasiga ega.
OKlar rivojlanishning uch bosqichidan o‘tdilar.
Birinchi bosqichda
universal
OKlar ishlab chiqilgan. Birinchi avlod OKlari
n – p – n
turli tranzistorlar asosida uch kaskadli tuzilma sxemasi bo‘yicha qurilgan
bo‘lib, ularda yuklama sifatida rezistorlar qo‘llanilgan. Bunday OKlarga K140UD1
va K140UD5 turdagi kuchaytirgichlar kiradi. Bu OKlarning asosiy kamchiligi uncha
katta bo‘lmagan kuchaytirish koeffitsienti (
K
U
= 300÷4000) va kichik kirish qarshiligi
(
R
KIR
≈ 4 kOm) edi.
Ikkinchi bosqich OKlarida bu kamchiliklar yo‘qotilgan, chunki ular ikki
kaskadli sxemalardan tuzilgan. Tok bo‘yicha katta kuchaytirish koeffitsientiga ega
bo‘lgan tarkibiy tranzistorlar qo‘llash va yuklamadagi rezistorlarni dinamik
yuklamalarga almashtirish yo‘li bilan xarakteristikalarning yaxshilanishiga erishilgan.
Barqaror tok generatorlari dinamik yuklamalar bo‘lib, ular o‘zgaruvchan tokka
nisbatan katta qarshilik qiymatini ta’minlaydilar. Ikkinchi avlod ba’zi OKlarida kirish
kaskadi
p – n
o‘tish bilan boshqariladigan
n
– kanalli MTlar asosida differensial
sxema bo‘yicha bajarilgan. Bu holat OK kirish qarshiligini oshirishga imkon berdi.
Ikkinchi avlod integral OKlariga K
U
= 45000 bo‘lgan K140UD7 turdagi
kuchaytirgich kiradi. Uning kamchiligi – tezkorligining chegaralanganligi.
Uchinchi bosqich OKlari bir vaqtning o‘zida yuqori kirish qarshiligi, katta
kuchaytirish koeffitsienti va yuqori tezkorlikka ega. Bunday OKlarning o‘ziga xosligi
shundaki, ularda tok bo‘yicha juda katta kuchaytirish koeffitsienti (
β
= 10
3
÷ 10
4
) ga
ega bo‘lgan tranzistorlar qo‘llanilgan. Uchinchi avlod integral OKlariga K140UD6

---

turdagi kuchaytirgichlar kiradi. To‘rtinchi avlod (maxsus) OKlarining ba’zi
parametrlari rekord qiymatlarga ega. Ularga, masalan, kuchlanish bo‘yicha juda katta
kuchaytirish koeffitsienti (
K
U
= 10
6
) ga ega bo‘lgan K152UD5 turdagi, chiqish
kuchlanishining ortish tezligi yuqori (75 V/mks dan katta) bo‘lgan K154UD2 turdagi
va kichik iste’mol toki (0,5 mA dan kam) ga ega bo‘lgan K140UD12 turdagi OKlar
kiradi.
Uch kaskadli OK prinsipial sxemasi.
Integral kuchaytirgichlar bevosita bog’langanbosqich sxemalari ko’rinishida
quriladilar. Bu vaqtda bosqichdanbosqichga o’tgandasignal doimiy tashkil

---

etuvchisining o’zgarishi kuzatiladi. Bu holat esa keyingi bosqichlarni ishlab
chiqarishda qiyinchiliklar tug’diradi. Bu kamchilikni bartaraf etish maqsadida
o’zgarmas kuchlanish sathini siljitish qurilmalari qo’llaniladi.
Ular
sath
transformatorlari deb ham ataladilar.
Bu vaqtda sath siljitish qurilmasi
signalo’zgarmas tashkil etuvchisini keyingi bosqichga o’zgarishlarsiz uzatishi kerak,
ya‘ni kuchlanish bo’yicha kuchaytirish koeffisienti K
U
≈1 bo’lishi kerak.
Operatsion kuchaytirgichlarda U
chiq
sathini siljitish VT1 tranzistorda bajarilgan
emitter qaytargich asosida amalga oshiriladi. Uning emitter zanjiriga R
1
rezistor va
VT2 hamda VT3 tranzistorlarda bajarilgan barqaror tok generatorlari ulanadi (5.1 -
rasm). Signal mavjud bo’maganda U
kir
kirish potensiali oldingibosqich chiqish
kuchlanishining o’zgarmas tashkil etuvchisi qiymatiga teng bo’ladi.
U
chiq
chiqish potensiali siljitish sxemasi hisobiga
∆� = �
��
1
+ �
�
1
�
1
kattalikka kamayadi.
�
�
1
tok barqaror bo’lganligi sababli
∆�
siljish kuchlanishi
ham o’zgarmas bo’ladi. Ixtiyoriy U
kir
qiymatida U
chiq
chiqish potensiali
�
1
�
0
nisbatlarni to’g’ri tanlash natijasida nolga teng qilinishi mumkin. BTG dinamik
chiqish qarshiligi R
1
dan ancha katta bo’lganligi sababli, siljish sxemasida signal
deyarli so’nmaydi.
5.1-rasm. Operatsion kuchaytirgichlarda o’zgarmas kuchlanish sathini siljitish.