Saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG`LIQNI 

SAQLASH VAZIRLIGI TOSHKENT FARMATSEVTIKA 

INSTITUTI 

 

BOTANIKA, MIKROBIOLOGIYA VA FIZIOLOGIYA 

KAFEDRASI 

 

 

REFERAT 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mavzu:Tojikiston Alyuminiy zavodi va uning zararli 

oqibatlari. Rog`un GESining Qurilishi 

 

Ilmiy rahbar: Prof. Yo`lchiyeva           

Mavluda. 

Bajardi: Haydarova Sevara 

2-kurs Farmatsiya 1/1 guruh 

 

 

 

TOSHKENT-2010

 

---

TOJIKISTON  ALYUMINIY  ZAVODI 

Ma

’lumki,    ekologik      muammolarni      mavjudligi      ma’lum 

mintaqaning,    hududning    o

’ziga      xosligi    bilan    xarakterlanadi.   

Jumladan,  Surxandaryo   viloyati   ham  shunday   o

’ziga  xos   ekologik   

muammoga    ega    bo

’lgan    hududdir.    Vohaning      bu  sohadagi  

muammolaridan    biri-  Tojikiston  alyumin    zavodining    zarari  

hisoblanadi.  

Alyuminiy    zavodi    1975-yilda    Tursunzoda    shahri    hududida,  

ya

’ni    O’zbekiston    chegarasidan      10    kilometr    narida    ishga  

tushirilgan.    Uning    quvvati    yiliga    517  ming  tonna    alyumin    ishlab  

chiqarishdan    iboratdir.    Alyuminiy    zavodi    vodorod    ftoridi,  

oltingugurt    angidridi,    azot    oksidlari,    uglerod    oksidi    va    boshqa   

zaharli  moddalarni  havoga   chiqindi  sifatida  chiqarmoqda. 

Keling,  professor  Shukur  Xurramovning  tadqiqotlarini  ko

’zdan  

kechiraylik.   Bir  tonna  birlamchi  alyumin   ishlab  chiqarish   uchun  

33-47    kg    ftor    sarf    qilinadi    va    undan    65    foizga    yaqin    vodorod   

ftoridi    atmosferaga    tarqaladi.    Bu    zavod    1989    yilda    460    tonna  

mahsulot  ishlab  chiqargan.  Demak,  zavod  shu  yilning   o

’zida  500  

tonnaga    yaqin      ftorid    kukunini    atmosferaga   

“sovg’a”    qilgan.  

Kuzatuvlar  shuni  ko

’rsatdiki,  tuproqda-2.7,  piyozda-29.6,  sutda-14.9,  

sabzida-22.8,  olmada-23,  bug

’doyda-5.5  foiz  shunday  birikmalar  bor  

ekan.   

Viloyatdagi    ma

’sul  idoralar  xodimlari  2005  va  2006  yilning  

avgust    oylarida    Uzun,    Sariosiyo,    Denov    tumanlarida    ekologik  

holatning  nihoyatda  og

’ir  ekanligini  ko’rib  chiqdilar.  Hozirgi  vaqtda  

bu    zavod    mo

’rilaridan    chiqayotgan    zaharli    gaz    tutunlari    hattoki  

Oltinsoy,  Jarqo

’rg’on  tumanlari  hududlarigacha  yetib  kelgan.  

 

2006 yilda  

“Ruskiy  alyuminiy” (Rusal)  kompaniyasining   bosh  

direktori  Oleg  Deripaska  janoblari  bu  hududga  tashrif  buyurdi.  U  

bir  dunyo  va

’dalarni  berdi.  Ammo  va’da  va’daligicha  qoldi.  Eng  

achinarlisi  ,    tashrifdan    so

’ng    Tojikiston    Respublikasining    Xatlon  

viloyatida    yangi    alyumin    zavodini    qurish    ishlari    jadal    boshlab  

yuborildi.  

 

---

 

Alyumin    zavodining    ta

’sirida  anor,  xurmo,  uzum  va  boshqa  

mevali  daraxtlardan   ham  hosil  olib  bo

’lmayotganligi   haqida  bugun  

dehqonlar    ro

’y-rost    aytishmoqda.    Eng    muhumi,    bu    zavodning  

ta

’sirida    shimoliy    tumanlarda    chorva    tuyoq    soni    yildan    yilga  

kamayib    bormoqda.    Ayniqsa,    mollarning    ovqat    hazm    qilish  

organlari,    buyrak  ,    o

’pka    va    jigarlari    kasallanib,    hayvonlarning  

nobud    bo

’lishiga    olib    kelmoqda.    Agar    ahvol    shunday    davom  

etadigan  bo

’lsa,  odamlar  bu  hududlarda  chorvani  qo’ldan  boy  berib  

qo

’yishlari    turgan    gap.    Pilla    yetishtirish    ushbu    tumanlarda  

tugatilganligi   bugun  hech  kimga   sir  emas.  Zaharli  chiqindilarning  

---

havoga    tarqalishi    odamlar    organizmiga    ham    kuchli    ta

’sir  

ko

’rsatmoqda.    Shimoliy    tumanlarda    yildan    yilga    flyuoroz  (tish)  

kasalligining    soni    oshib    bormoqda.    Shuningdek,    aholi    o

’rtasida  

nafas    olish    a

’zolari    kasalligi,    avj    oldi.    Endokrin    va    qand  

kasalliklari  ancha  ko

’paydi.  

Biz  Tojikiston  alyumin  zavodining  zararli  ta

’siriga  bag’ishlab  

talabalar    o

’rtasida  sotsiologik  tadqiqotlar  o’tkazdik. Keling,  ushbu  

so

’rovga  jalb  qilingan  talabalarning  fikr  mulohazalarini  kuzataylik.  

Ularning    100    foizi    alyumin    zavodi    havoga    ftor    gazini  

chiqayotganini  qayd  qilishgan.  

“ Atmosfera  bulg’anishi  Surxandaryo  

viloyatida  qanday  oqibatlarni  keltirib  chiqarmoqda? 

“  degan  savolga  

talaba    S.  Eshmurodovaning      javobini    e

’tiboringizga    havola  

etmoqchimiz. 

“ Eng  avvalo,  atrof – muhitning  bulg’anishi  qishloq  xo’jaligi  

ekinlarining  hosildorligi  kamayishida,  anorzorlarning  qurib  qolishida,  

mevalarning    kasallanib    ketishida,    mehnatkashlarning    yillik  

daromadlari    keskin  kamayishida    ko

’rinmoqda.  Uy  hayvonlarni  biz  

anglab  yetmagan  ayrim  kasalliklarga  chalinmoqda.  Tishlari to

’kilib,  

nosog

’lom  buzoqlar  tug’ilmoqda.”  

Bunday    javoblarni    N.  Mustafoqulova,    A.  Mamatrahimov    va  

boshqa  ko

’plab  talabalarning  bitiklarida  o’qish  mumkin. 

-Alyumin    zavodidan    chiqayotgan    zaharli    gazlarni  

zararsizlantirib,  uning  ochiq  havoga  chiqishining  oldini  olish  chora-

tadbirlarini  ko

’rish  karak,  ehg  muhimi,  ikki  davlat  bu  muammoni  

kelishgan  holda  hal  etsa,  nur  ustiga  nur  bo

’lur  edi, - deydi  talaba  

Xurshida  Usanova. 

Biz    ham    shunday    fikrdamiz.    Muammoni    kelishuvlar    asosida  

hal    etish    mumkin.   Bu-  bor   gap.    Ammo    bu    dolzarb    masalani    bir  

kun    ham    kechiktirmasdan    hal    etish    kerak.    Bu    muammo  

davrimizning  eng  muhum  muammolaridan  biri.  

Yaqinda  Ozodlik  radiosi  Tojikiston  alyuminiy  zavodi  (TojAZ) 

muammosini ko

’tarib, jamoatchilik e’tiborini ushbu muammoga yana bir 

marta jalb qildi.  

Radioning  xabar  qilishicha,  Tojikiston  prezidenti  I.Rahmonov 

ushbu  zavod  o

’tgan  yili  379  ming  630  tonna  alyuminiy  ishlab 

chiqargani,  joriy  yilda  ishlab  chiqarish  420  ming  tonnaga  etishi 

kutilayotgani haqida bayonot bergan. Bu hol haqli ravishda Surxondaryo 

---

viloyatining  Tojikistonning  alyuminiy  zavodi  joylashgan  hududi  bilan 

chegaradosh tumanlari aholisining o

’rtasida xavotirlarga sabab bo’lgan.  

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zavod  mo

’rilaridan  havoga  ko’tarilayotgan  zaharli  moddalarni 

shamol aynan o

’sha chegaradosh tumanlar hududiga zaharli moddalarni 

haydab  kelmoqda.  Atmosfera  va  tuproqning  bulg`anishi  oqibatida 

nafaqat iqtisodiy, hatto odamlar salomatligiga ham zarar etmoqda.  

  

So

’nggi  ma’lumotlarga  ko’ra,  TojAZdan  chiqayotgan  zararli 

vodorod ftorid moddasi Surxondaryoda meyordagidan 2,5 barobargacha 

yuqori  bo

’lib  qolmoqda.  Natijada  kasallik  ortib  boryapti.  Jumladan, 

---

2005  yilda  ayollar  o

’rtasida  anemiya  68,1  foiz,  bo’qoq  3,6  foiz, 

oshqozon-ichak  kasalliklari  5,5  foiz  ko

’paygan.,  deb  xabar  beradi 

Ozodlik. 

  

Mutaxassislarning  e

’tirof  etishicha,  TojAZ  singari  quvvat  bilan 

ishlaydigan  alyuminiy  zavodini  atrof  muhitga  zarar  etkazmaydigan 

darajaga  keltirish,  ya

’ni  havoga  chiqarilayotgan  zaharli  chiqindilarni 

filtrlab  qoladigan  uskuna  o

’rnatish uchun $1 milliarddan ko’p  mablag` 

kerak bo

’lar ekan.  

  

Rossiyaning  «RUSAL»  kompaniyasi  Tojikistondagi    GESlar  va 

TojAZning o

’zini qayta rekonstrukciya qilish uchun zikr etilgandan ham 

kamroq  mablag`  ajratayotganini,  Tojikiston  byudjetida  esa  bunday 

maqsadlar  uchun  ajratish  mumkin  bo

’lgan  mablag`ning  o’zi  yo’qligini 

hisobga olsak,  vaziyat o

’z-o’zidan oydinlashadi.  

  

Tojikiston  rasmiylari  ham,  mustaqil  sinchilar  ham  ana  shu 

haqiqatni  tan  olgisi  kelmaydi-da,  O

’zbekiston  jamoatchiligi  xavotirini 

siyosiy  bosim  o

’tkazish  taraddudi  sifatida  baholamoqchi  bo’ladi. 

Gapimiz  quruq  bo

’lmasligi  uchun  Ozodlik  mulohazalariga  quloq 

tutamiz: 

“Tojikiston  hukumati  esa  fuqarolarning  alyuminiy  zavodi 

xususida O

’zbekistonda shovqin ko’tarilayotgani ortida siyosiy sabablar 

yotganini aytmoqda

”.  

  

Ammo  o

’sha  Ozodlikka  intervyu  bergan  tojikistonlik  mustaqil 

sinchi  Abdug`ani  Mamadazimov    ham  bu  ekologik  muammoga 

O

’zbekiton  siyosiy  tus  berayotganini  aytadi.  Rasmiy  poziciya  bilan 

oddiy  sinchining  fikri  bir  joydan  chiqayotganini  tasodif  deb 

bo

’larmikin?  

  

Janob Mamadazimov sovet davrida ham TojAZ muammosi qayta-

qayta  ko

’tarilganidan  bexabarga  o’xshaydi.  Aks  holda  ahvol 

O

’zbekiston  hukumati  bo’rttirab  ko’tarayotgan  darajada  emas,  deb 

aytmagan bo

’lar edi.  

  

Agar  Tojikiston  alyuminiy  zavodi  yana  to

’liq  quvvat  bilan 

ishlaydigan  bo

’lsa,  janob  A.Muhammadazimovga  o’xshab,  muammo 

haqida ekologik falokat haqida gapirish kerak bo

’ladi.  O’zbekistonda bu 

masalani,  tokijikistonliklar  iddao  qilayotganday,  siyosatchilar  emas, 

---

mutaxassislar,  xususan,  metereologlar,  vrachlar,  ekologlar,  qolaversa, 

jamoatchilik ko

’tarmoqda va muammo hal bo’lmaguncha ko’taveradi.  

Bu  muammoni  hal  etish  uchun  mamlakatimizda  ham  ma

’lum  

chora    tadbirlar    ko

’rilmoqda.    Yaqinda    “Ekosan”    tashkilotining  

maxsus    yig

’ilishi    bo’lib    o’tdi.    Yig’ilishda    yurtimiz    ekologlari,  

shifokorlari    va    huquqni    muhofaza    qilish    organlari    mutaxasislari  

ishtirok    etishdi.   Ular   Surxandaryo    viloyatidagi    murakkab    ekologik  

holatni    tahlil    qilib,    vaziyatni    yumshatish    uchun    qanday    chora  

tadbirlarni    ko

’rish    kerakligi    haqida    o’z    fikr    mulohazalarini  

bildirishdi.  Qilish  kerak  bo

’lgan  ishlar borasida  fikr  almashishdi.  

                

 

 

 

TOJIKISTONDA ROG

’UN  GESINING QURILISHI 

 

Tojikisoton    Kukumatdan  Vaxsh  baland  to`g`on  bilan  to`sib, 

Rog`un  GES  I  loyhasini  amalgam  oshirishni  rejalashtirgani  qo`shni 

davlatlar jumladan: O`zbekiston xalqi va ko`plab horijiy mutahassislarni 

nihoyatda bezovta qilayapti. Bu xavotirning 3ta asosiy omili bor: 

Ushbu holatda xalqaro huquq me

’yorlari qo`pol ravishda buziladi, 

mintaqada  katta  ekologik  xavf  va  salbiy  iqtisodiy  oqibatlar  yuzaga 

keladi. 

Avvalambor  Rog`un  GESining  qurilishi  hech  qanday  ESPO 

Konvensiya  qoidalariga  to`g`ri  kelmaydi.  Bu  haqda  na  Tojikiston,  na 

O`zbekiston  jamoatchiligiga  loyiha bo`yicha birorta axborot yoki atrof 

muhitga ta

’siri bahosi yuzasidan ma’lumot tushintirish berilgani yo`q. 

 

Rog`un  GESi  to`g`oni  doimiy  faol  seysmik  joy  bo`lgan  tektonik 

siniq  chizig`ida  joylashgan  seysmik  xavf  va  to`g`on  buzilishi  xavfini 

baholash hozirgi zamon talablari darajasida bajarilmagan. 

Nihoyat,  Rag`un  GESI  loyihasini  amalga  oshirilishi  O`zbekiston 

iqtisodiyotiga  jiddiy  zarar  yetkazadi.  15  kub  km  hajmiga  ega  suv 

omborining  to`ldirishi    bir  necha  yil  davomida  sug`oriladigan 

dehqonchilik  maydonlari  va  kommunal  ho`jalik  ehtiyojlari  uchun  zarur 

b`olgan suv resurslari yetishmasligiga, kamayishiga olib keladi. 

---

 

Kelgusida  GES  to`liq  quvvat  bilan  ishlagan  sari  O`zbekiston  oladigan 

suv  ayni  sug`orish  zarur  bo`lgan  paytda  cheklanib  qoladi. 

Gidroenergetika va qishloq xo`jaligi orasidagi ziddiyat Hatto  bir davlat 

miqqiyosida  hal  etilishi  qiyinligi,  murakkabligi  Rossiya,  Misr,  Iroq  va 

boshqa  mamlakatlar  tajribasidan  ma

’lum  shuni  qayd  etsih  kerakki, 

mazkur  loyiha  amalgam  oshirilsa,  suv  sifati  ham  o`zgaradi.  Suvda 

eriydigan  moddalar  konsentratsiyasi  kamayadi,  suv  harorati  pasayadi. 

Bu  esa  o`z  navbatida  pahta  va  boshqa  ekinlar  hosildorligini  keskin 

kamaytirib 

yuboradi. 

O`zbekiston 

Respublikasi 

prezidenti 

I.A.Karimovning  taklifiga  binoan  2010  yil  16-17-mart  kunlari 

Qozog`iston  Respublikasi  prezidenti  N.A.Nazarboyevning  O`zbekiston 

Respublikasiga  rasmiy  tashrifi  bo`lib  o`tti.  Davlat  rahbarlari  ko`p 

masalalar bo`yicha fikr almashishdi. 

Prezidentlar  Markaziy  Osiyoda  suv  energetika  masalalarini 

muhokama  qildilar  va  bu  sohadagi  muammolarni,  shu  jumladan  trans 

chegaraviy 

daryolarda 

yangi 

gidroenergetik 

inshoatlar 

qurish 

masalalarini  Xalqaro  huquqning  umume

’tirof  etilgan  normalariga 

muvofiq  mintaqadagi  Barcha  davlatlar  manfaatlarini  hisobga  olgan 

holda  hal  qilish  zarurligini  ta

’kidladilar.  Tomonlar  mintaqadagi  barcha 

davlatlar  ekologik  va  tehnogen  xavfsizlikni  ta

’minlashni  shuningdek, 

trans  chegaraviy  ta

’sir  etadigan  yangi  gidroenergetik  inshoatlarni 

qurishda  suv  oqimlarning  hajmi  va  rejimini  saqlash  masalalarini 

mustaqil xalqaro ekspertiza o`tkazish asosida kelishib olishlari zarurligin 

ta

’kidladilar.