“sanoat va xizmat ko'rsatish sohalarining raqamli transforma t siyasi: tendensiyalar, boshqaruv, strategiyalar” Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman

“SANOAT VA XIZMAT KO‘RSATISH SOHALARINING RAQAMLI TRANSFORMATSIYASI: 
TENDENSIYALAR, BOSHQARUV, STRATEGIYALAR”
443
Рақамли иқтисодиётда даромаднинг даражаси мижозлар миқдорига мутаносиб, яъни 
корхонанинг мижозлари қанчалик кўп бўлса самарадорлиги шунчалик юқори бўлади ва 
корхона ўз мижозларига, ўзгармаган бир хил нархларда сифатлироқ хизматлар тақдим 
қилади, бу эса ўз навбатида корхонага янги мижозларни жалб қилади.
1
Бу жараён, тармоқ 
эффекти билан боғлиқ, яъни кўрсатилган хизматнинг сифати тармоқнинг ҳажми билан 
мутаносиб. Фойдаланувчилар сони қанчалик кўп бўлса, ҳажм шунчалик катталашади. 
Тармоқ эффекти классик иқтисодиётда ҳам мавжуд, транспорт ёки меҳмонхоналар бунга 
мисол бўла олади. 
Рақамли иқтисодий тизимда, таклиф қилаётган ва талаб қилаётган томонлар бир-
бири ҳақида аниқ маълумотларга эга бўлади. Чунки тарафлар рақамли технологиялар 
ёрдамида алоқа қилишади. Корхоналар ўзларининг маълумотлар баъзасида ҳар бир 
мижознинг барча хусусиятларини, рақамли алгоритмлар ёрдамида алоҳида тўплайди ва 
шунга қараб мижозга муомала қилади. Мижозлар эса хизмат ёки маҳсулотни таклиф 
қилаётганлар ҳақида батафсил маълумотга эга, чунки бу битта тугмага босиш қадар осон.
2
Бу жараён ўз навбатида улкан рақамли платформаларни пайдо қилмоқда, қаердаки 
ҳаваскор ёки ярим профессионаллар ҳам оптимал ва хавфсиз шароитларда мижоз топа 
олмоқда ва уларга яхши, баъзан жуда яхши хизмат кўрсата олмоқда. Бу воситачи 
платформалар мисли кўрилмаган даражада кенг фаолият кўрсатмоқда, бунинг яққол 
мисоли УБЕР, яъни рақамли такси, жуда қисқа вақт ичида катталашиб бутун дунёда 
фаолият кўрсатмоқда. 
Рақамли иқтисодий тизимдаги тармоқ эффекти корхоналарни кенгайишга, 
катталашишга ва концентрацияга ундайди. Рақамли тизимдаги бу концентрация, 
корхоналарни рақобатдан озод қилмайди ва буткул монополияга олиб бормайди, чунки 
рақамли иқтисодиётда монополия узоқ муддатга чўзилмайди. Рақамли иқтисодиётнинг 
қисқа тарихига назар солганимизда, янги бир технологик кашфиёт ёки инновация билан 
бозорга кирган рақобатчининг, монопол ҳукмронликни тугатганига гувоҳ бўлишимиз 
мумкин. Интернет қидириш базаси Web’нинг ҳукмронлиги Netscape ва Internet Explorer, 
кейинчалик Google Chrome тарафидан тугатилгани бунинг яққол мисолидир. Ҳозирги 
даврда эса Google Chrom’нинг бозордаги ҳукмронлиги Мобил Интернет томонидан 
таҳдид қилинмоқда. Рақамли иқтисодиётда тармоқ эффекти корхонанинг мижозларига ва 
фойдаланувчиларига акс эттира оладиган ишончига ва кафолатига боғлиқ, зеро ишонч, 
кафолат ва инновация фойдаланувчиларни ўзига жалб қилади. Классик иқтисодий 
тизимда бу эффект корхонанинг инфраструктурасига боғлиқ, аксарият ҳолларда ўзгармас 
харажатлар юқори. 
Рақамли иқтисодий тизим корхоналарининг бозордаги самарадорлигини, улушини 
ва даромадини оширишида ҳамда узлуксиз равишда инновацияни рағбатлантиришида 
рақамли технология асосий ролни ўйнайди.
3
Бу билан бир қаторда мижозларга қатор 
имкониятларни тақдим қилади, холбуки классик иқтисодиётда бунақа имкониятлар 
мавжуд эмас. Рақамли бозорда замон ва макон чеклови мавжуд эмас, яъни хизмат ва 
иловаларига хоҳлаган жойдан хоҳлаган вақтда эришиш мумкин. Нархлар максимал 
даражада шаффоф, чунки айни маҳсулот ва хизматнинг мингларча таклифи мавжуд ва бу 
маълумотлар фойдаланувчининг кўзи олдида, яъни экранда. Сифат кафолатланган, чунки 
тармоқ эффекти мижозлар тарафида, қолаверса рақамли мижозларнинг ҳуқуқлари қонун 
тарафидан жуда яхши ҳимоя қилинган. 
Рақамли трансформацияни тижорат соҳасида яққол кўришимиз мумкин. Чакана 
савдо секторига тегишли корхоналар фаолиятларида ижтимоий тармоқлардан кенг 
кўламда фойдаланмоқдалар (Facebook, WatsApp, Telegram, Imo ва ҳоказо). Маҳсулотларни 
тарғиб қилиш, истеъмолчиларнинг фикр-мулоҳазаларини йиғиш, янги мижозларни жалб 
қилиш ва мавжуд мижозларга сотиш учун жуда осон, қулай ва энг асосийси текин восита. 
1
Arthur W.B. «Increasing Returns and the New World of Business», Harvard Business Review, №4, 1996.
2
Dyer J.H., Wujin C. «The Role of Trustworthiness in Reducing Transaction Costs and Improving Performance : 
Empirical Evidence from the United States, Japan, and Korea », Organisation Science Review, №1, 2003.
3
Katz, R. L., Koutroumpis P. «Measuring Digitization: A Growth and Welfare Multiplier», Technovation №10-11, 
2013.

---