Саноат ва кишлок хужалик асослари ма

iqtisodiy foyda, lekin u yer egasiga o’tgandagina rentaga aylanadi. Yerga 
uning egasi yoki ijarachi ilgari qo’ygan kapital uning sifatini yaxshilaydi. 
Yerga  sarflangan  mablag’lar  yerga  singadi  va  uning  unumdorligini 
belgilangan  me’yorda  oshiradi.  Sifati  oshgan  yer  qaytadan  ijaraga 
berilganda uning egasi dif. renta II ni ham ijara haqi tarkibida oladi. 
Monopol  renta  alohida  tabiiy-iqlim  sharoitiga  ega  bo’lgan,  o’ta 
noyob  mahsulot  yetishtiriladigan  yer  uchun  uning  egasiga  to’lanadigan 
rentadir. Faqat ana shunday yerlarda kamyob mahsulotlar (masalan, choy, 
kofe,  sitrus  o’simliklari  mevasi,  maxsus  yog’och  -  qizil  yog’och) 
yetishtiriladi.  Ularga  talab  katta  bo’lgani  holda  taklif  oz  bo’ladi,  chunki 
ularni ishlab chiqarish maxsus, kam uchraydigan yer iqlim sharoitini talab 
qiladi.  Mazkur  tovarlar  taklifi  o’zgaruvchan  (elastik)  bo’lmaydi,  chunki 
narxning  o’zgarishi  ularni  oz  yoki  ko’p  ishlab  chiqarishni  ta’minlay 
olmaydi. Shu boisdan kamyob  mahsulotlar  monopol narxda sotiladiki, bu 
narx  ularni  ishlab  chiqarishga  ketgan  xarajatlardan  ancha  yuqori  bo’ladi, 
natijada  yer  egalari  monopol  renta  olish  imkoniyatiga  ega  bo’ladilar. 
Bunday  renta  sharoiti  nayob  yerlar  uchun  boshqalarga  qaraganda  yuqori 
ijara  haqi  belgilanishida  ifoda  etiladi.  Mazkur  renta  yo’qolishi  ham 
mumkin,  chunki  fan-texnika  taraqqiyoti  tufayli  ayrim  yerlar  o’zining 
noyob 
xususiyatini 
yo’qotadi, 
bunday 
yerlarda 
yetishtiriladigan 
mahsulotlarni  boshqa  yerlarda  ham  yetishtirish  imkoniyati  paydo  bo’ladi, 
bunga mos navlar yaratiladi, sun’iy iqlim sharoiti yaratiladi va hokazo. 
Ilgarilari  limon  faqat  maxsus  iliq  dengizlar  qirg’og’idagi  yerlarda 
yetishtirilgan.  Shu  boisdan  mazkur  yerlar  monapol  renta  bergan.  Fan-
texnnka  rivoji  tufaydi  limon  O’zbekistonda  ham  yetishtirila  boshlandi, 
binobarin,  bu  bilan  maxsus  dengiz  bo’yi  yerlarining  monopol  holati 
tugatildi. Avval hurmo faqat Surxondaryoda yetishtirilgan edi. 
Uning boshqa  yerlarda  ham  o’sadigan  navlarining paydo bo’lishi 
Surxon vohasining shu sohadagi monopoliyasini cheklab qo’ydi. 
Yer undirma sanoat uchun ham eng (muhim resurs hisoblanadi. Yer 
qa’ridagi  boyliklar  uning  qadrini  oshiradi,  chunki  yer  osti  boyliklari 
bo’lmasa,  undirma  sanoat  ishlay  olmaidi.  Yerning  mulk  bo’lishi  va 
boylikka  egaligi  undirma  sanoatda  ham  renta  bo’lishini  taqozo  etadi. 
yerda  boylik  bo’lganidan  yer  egalariga  renta  to’lashadi,  aks  holda  bu 
boylik  ishlanmaydi.  Qazilma  boylikni  yerdan  ajratib  bo’lmaydi,  uning 

---

 
80 
ustidagi  va  ostidagi  boylik  yer  bilan  birgalikda  mulk  bo’lada.  Mulk 
egasiga,  undan  foydalanganlik  uchun  tadbirkorlar  renta  to’laydilar. 
Undirma sanoatdagi renta tuproq hosildorligiga emas, balki yer qa’ridagi 
qazilma  boyliklarga,  ularning  sifatiga,  qazib  olish  xarajatlariga  bog’liq 
bo’ladi.  Shubhasiz,  sayoz  joylashgan,  tarkibi  boy,  geologik  sharoiti 
yaxshi,  tashib  olish  oson  boyliklar  mavjud  yerdan  katta  renta  olinadi, 
chunki boyliklarni undirib, qayta ishlash kam xarajat talab etadi. 
Qurilish  uchastkalari  uchun  ham  renta  to’lanadi.  Bino-inshootlar 
muallaq  turmay,  yer  ustida  qad  ko’taradilar.  Qurilish  dehqonchilik  va 
sanoatga  nisbatan  yerni  ishlatishning  muqobil  usulidir.  Qurilish  uchun 
to’lanadigan  renta  yerni  boshqa  usulda  ishlatishdan  keladigan  rentadan 
ko’p  bo’lgan  taqdirdagina  yer  qurilish  uchun  ijaraga  beriladi.  Qurilish 
uchastkasidan  undiriladigan  renta  miqdori  faqat  tuproq  sifatiga  emas, 
balki  yerning  joylashuv o’rniga  ham  bog’liq.  Agar,  yer  qanchalik  shahar 
markazida,  ekologik  sharoiti  yaxshi  bo’lsa,  yoxud  u  kommunikatsiyalar 
(trasport, aloqa vositalari, yo’llar, suv va issiqlik quvurlari va h. k.) bilan 
yaxshi ta’minlangan bo’lsa, renta shunchalik yuqori bo’ladi, chunki bular 
qurilish  xarajatlari  va  qurilgan  bino-inshootlarni  ishlatib  turish  sarfini 
qisqartiradi. 
Renta  o’z  turlaridan  qat’iy  nazar  uni  to’lovchilar  uchun  xarajat 
bo’lsa,  yer  egalari  uchun  daromad  bo’ladi.  U  bir  jihatdan  doimiy 
xarajatlarni shakllantirsa, ikkinchi jihatdan odat’iy belgilangan daromadni 
tashkil etadi. 
Yerga  talab  uning  taklifidan  har  doim  ko’p  bo’ladi.  Uni  nafaqat 
dehqoichilik,  balki  sanoat,  transport,  uy-joy,  madaniy-maishiy  qurilish 
ham  yuzaga  keltiradi.  Yerni  qishloq  xo’jaligi  yuritishdan  boshqacha, 
muqobil  ishlatish  doirasining  kengayishi,  unga  bo’lgan  talabni  muttasil 
oshirib boradi.