Саноат ва кишлок хужалик асослари ма

ADABIYOTLAR: 
 
1.
 
X.Vaxobov, M. Tillaboeva «Iqtisodiy geografiya asoslari». 
Toshkent 2001 yil. «O’kituvchi» nashriyoti. 
2.
 
Xrushev A.T «geografiya promqshlennosti» Moskva, 1980 yil 
3.
 
A.S.Soliev «Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb 
masalalari». Toshkent. 1995 yil 
4.
 
«O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi» Nabixonov M, 
Safarov I, Asomov G. Toshkent 1994 yil 
5.
 
A.S. Soliev «iqtisodiy geografiya asoslari» ma’ro’zalar matni. 
 
 
Mavzu: KIMYO SANOATI 
 
REJA: 
1. Umumiy ma’lumot 
2. Uning xalq xo’jaligidagi o’rni  
3. Kimyo manoatining o’ziga xos hususiyatlari 
4. Kimyo sanoati zavodlarini kurishdagi shartlari 
 
Kimyo  sanoati  xalq  xo’jaligining  yetakchi  tarmoqlaridan  biri 
hisoblanadi.  Uning  joylashishi  mashinasozlik  sanoatining  joylashini 
eslatadi. 
Kimyo  sanoati  o’ziga  xos  hususiyatlarga  ega.  Birinchi  hususiyati, 
tabiiy  materiallardan ustun turuvchi yangi materiallar ishlab chiqarishidir. 
Bu  materiallar  arzonligi  va  mustaxkamligi  bilan  ajralib  turadi.  Masalan, 

---

 
50 
kapron ishlab chiqarish uchun tabiiy ipak tayyorlashga nisbatan 20 barobar 
kam mehnat sarflanadi. 
Ikkinchi  hususiyati,  ishlab  chiqarishni  kombinatlashtirishda  katta 
imkoniyatlarga ega ekanligi. Chunki, ko’mir, neft, gaz, slanets, torfdan bir 
vaqtning  o’zida  ham  energiya,  ham  qimmatli  kimyo  maxsulotlari  olish 
uchun  foydalanish  energetika-kimyo  kombinatlarini  qurishga  olib  keldi. 
Kimyo  sanoatini  boshqa  sanoat  tarmoqlari  bilan  kombinatlashtirish 
natijasida  maxsus  ishlab  chiqarishlar  —  koks-kimyo,  neft-kimyo,  slanets-
kimyo sanoat tarmoqlari vujudga keldi. 
Uchinchi  hususiyati,  kimyo  sanoatining  keng  xom  ashyo 
manbalariga  egaligidir.  Turli  xil  foydali  qazilmalar,  yog’och,  suv,  havo, 
ishlab chiqarish chiqindilari ushbu sanoat uchun xom ashyo bo’lib xizmat 
qiladi. Ammo uning asosiy xom ashyosi maxsus tayyorlangan xom ashyo 
(neftni qayta ishlash, ko’mirni kokslash chiqindilari) bo’lib hisoblanadi. 
Kimyo  sanoati  bir  qancha  tarmoqlardan  iborat,  ularning  asosiylari 
quyidagilar: tog’ kimyosi, asosiy kimyo, polimerlar kimyosi. 
Tog’  kimyosi  mineral  xom  ashyoni  qazib  olish  bilan  shug’illanadi, 
shuning  uchun  bu  tarmoq  korxonalari  xom  ashyo  manbalariga  yaqin 
bo’lgan joylarda joylashtiriladi. 
Asosiy  kimyo  tarmog’i  mineral  o’gitlar  va  turli  xil  kislotalar,  tuzlar 
ishlab  chiqaradi.  Sulfat  kislotasini  tashib  yurish  qiyin,  uni  tashish  uchun 
kislotaga  chidamli  materiallardan  yasalgan  maxsus  sisternalar  kerak 
bo’ladi.  Ammo  uning  xom  ashyosini  tashish  osonroq.  Shu  sababli  sulfat 
kislotasi  ishlab  chiqaradigan  zavodlar,  kislota  ishlatiladigan  xududlarda, 
ya’ni  iste’molchiga  yaqin  quriladi.  Sulfat  kislotasi  metallurgiya 
kombinatlarida  ham  ishlab  chiqariladi.  Bularda  sulfat  kislotasi  rangli 
metallarni eritganda chiqadigan oltingugurt gazidan olinadi. 
Superfosfat  zavodlari  o’gitlar  iste’mol  qilinadigan  joylarda  qiriladi. 
Chunki  1  t  xom  ashyodan  2  t  o’git  tayyorlanadi,  ammo  o’git  ishlab 
chiqarish uchun juda ko’p sulfat kislotasi ishatiladi. Tarkibida fosfor ko’p 
bo’lgan  o’gitlar  ishlab  chiqaruvchi  yangi  superfosfat  zavodlari  ko’proq 
xom  ashyo  manbalariga  yaqin  qurilmoqda,  chunki  xom  ashyoga  nisbatan 
tayyor maxsulotni tashish qulayroq. 
Azotli  va  kaliyli  o’gitlar  zavodlari  ham  xom  ashyo  manbalariga 
yaqin  quriladi.  Azotli  o’gitlar  zavodlarida  tabiiy  va  yo’ldosh  gazlardan 
foydalaniladi.  Shu  sababli,  bunday  zavodlar  neft  qazib  chiqariladigan 
rayonlarda,  magistralh  gaz  quvurlari  o’tgan  yerlarda,  metallurgiya 
kombinatlari yonida quriladi. 

---

 
51 
Polimerlar  kimyosida  maxsulot  birligini  olish  uchun  ko’p  miqdorda 
issiqlik  va  elektr  energiyasi,  suv  va  maxsus  tayyorlangan  xom  ashyo 
sarflanadi. Shu sababli, polimerlar ishlab chiqarish neft maxsulotlari ishlab 
chiqaradigan,  ko’mir  kokslanadigan  joylarda,  arzon  energiya,  yoqilg’i  va 
suv  bor  xududlarda  barpo  qilinadi.  Tayyor  maxsulot  (plastmassa 
buyumlar)  ishlab  chiqaradigan  korxonalar  iste’molchini  hisobga  olib 
quriladi. 
Jahonda  kimyo  sanoati  rivojlanishi  bo’yicha  AQSH,  Yaponiya, 
Germaniya,  Buyuk  Britaniya,  Frantsiya,  Italiya,  Ispaniya,  Niderlandiya, 
Rossiya,  Xitoy  yetakchi  hisoblanadi.  Rivojlanayotgan  davlatlarda  yaqin 
vaqtlargacha  tog’  kimyosi  yetakchi  edi.  70-yillardan  boshlab  neft  qazib 
olinadigan  davlatlarda  (Yaqin  Sharq,  Janubi-Sharqiy  Osiyo,  Lotin 
Amerikasi davlatlarida) neft  kimyosi sanoati rivojlanmoqda. 
Kimyo  sanoati  maxsulotlarini  mashinasozlik  (plastmassa,  oyna, 
rezina),  to’qimachilik  sanoati  (tola,  bo’yoqlar),  qishloq  xo’jaligi  (o’gitlar, 
zaharli  moddalar),  transport  (motor  yoqilg’isi,  surtish  moyi,  sintetik 
yoqilg’i), qurilish (yopishqoq material, plyonka, oyna, plastik) oladi. 
O’zbekistonda  mineral  o’gitlar,  sulfat  kislotalar,  sun’iy  tola,  rezina, 
lok-bo’yoq, 
plastmassa 
buyumlar 
ishlab 
chiqaradigan 
tarmoqlar 
rivojlangan.