Саноат ва кишлок хужалик асослари ма

 
 
Mavzu: XO’JALIK GEOGRAFIYASI 
 
REJA:  
 
1. Asosiy tushunchalar 
2. Mehnatning geografik taqsimoti 
3. Ilmiy texnika inqilobi va xo’jalikning rivojlanishi 
 
Umumiy tushunchalar 
 
Barcha  moddiy  va  nomoddiy  ishlab  chiqarish  sohalari  xalq 
xo’jaligini  tashkil  qiladi.  Iqtisodiy  geografiyada  jahon  xo’jaligi,  xalq 
xo’jaligi va xo’jalik tushunchalari mavjud. 
Jahondagi  barcha  milliy  xo’jaliklar  yig’indisi  jahon  xo’jaligi  deb 
ataladi.  Xalq  xo’jaligi  tushunchasi  ayrim  mamlakatlarning,  xo’jalik 
tushunchasi  esa  mamlakat  doirasidagi  iqtisodiy  rayonlar  va  ma’muriy 

---

 
27 
birliklar  iqtisodiy  geografiyasini  o’rganishda  qo’llaniladi.  Masalan,  Jahon 
xo’jaligi  geografiyasi,  O’zbekiston  xalq  xo’jaligi  geografiyasi,  Farg’ona 
iqtisodiy rayoni xo’jaligi va h.k. 
Jahondagi  barcha  milliy  xo’jaliklar  bir-biri  bilan  iqtisodiy  aloqalar 
tufayli  uzviy  bog’langan.  Ushbu  iqtisodiy  aloqalar  quyidagi  shakllarda 
amalga  oshiriladi:  savdo,  qarz  (kredit)  berish,  iqtisodiy  bitimlar  tuzish, 
xalqaro  iqtisodiy  tashkilotlar  tuzish,  iqtisodiy  va  texnik  ma’lumotlar  va 
mutaxassislar bilan almashinish va h.k. 
Jahon  xo’jaligining  tarkibiy  qismlari  ishlab  chiqarish  vositalarining 
ishlab  chiqarish  darajasiga,  ijtimoiy  iqtisodiy  formatsiya  turiga,  aloxida 
mamlakat  yoki  mamlakatlar  guruhidagi  ishlab  chiqarish  munosabatlari-
ning turiga bog’liq. 
Jahon  xo’jaligi  XIX  asr  oxiri  va  XX  asr  boshlarida  yirik  mashina 
industriyasi,  transporti  va  xalqaro  savdo  rivojlanishi  bilan  tashkil  topdi. 
Jahon  xo’jaligining  tashkil  topishi  jahon  bozorining  vujudga  kelishi  bilan 
bog’liq. 
Jahon  bozori  yer  yuzasidagi  barcha  davlatlar  milliy  bozorlarining 
yig’indisidir. Tor ma’noda jahon bozori 
Bu  —  xalqaro  mehnat  taksimoti  va  ishlab  chiqarish  vositalarini 
ishlab  chiqarishning  rivojlanishi  asosida  vujudga  kelgan  muayyan 
davlatlar orasidagi savdo aloqalaridir. 
XV—XVI  asrlardagi buyuk geografik kashfiyotlar jahon bozorining 
tashkil topishida asosiy omillardan biri bo’lib hisoblanadi. 
Demak,  jahon  xo’jaligi  deganda  mehnatni  xalqaro-geografik 
taqsimlanishiga asoslangan, bir-biri bilan xalqaro iqtisodiy aloqalar tufayli 
bog’langan,  jahondagi  barcha  davlatlarning  milliy  xo’jaliklari  yig’iidisi 
tushuniladi. 
Yuqorida  aytganimizdek,  har  qanday  xo’jalik  moddiy  va  nomoddiy 
ishlab chiqarish sohalari yig’indisidan iboratdir. 
Moddiy ishlab chiqarish sohasiga moddiy ne’mat ishlab chiqaradigan 
barcha  ishlab  chiqarish  tarmoqlari  kiradi.  Moddiy  ishlab  chiqarish 
sohasida  moddiy  farovonlik  uchun  zarur  bo’lgan  maxsulotlar  va  energiya 
ishlab  chiqariladi.  Ushbu  sohaga  yuk  tashish,  maxsulotlarni  saqlash, 
saralash  va  shunga  o’xshagan  tarmoqlar,  shuningdek  zavodlar,  fabrikalar, 
qishloq  xo’jaligi  korxonalari,  transport  korxonalari  va  boshqa  korxonalar 
kiradi. 
Moddiy  boyliklar  ishlab  chiqarmaydigan  soha  nomoddiy  ishlab 
chiqarish  sohasi  deb  ataladi.  Ushbu  sohaga  quyidagilar  kiradi:  aloqa,  fan, 
maorif, madaniyat, sog’liqni saqlash tashkilotlari. 

---

 
28 
Moddiy  va  nomoddiy  sohalar  o’z  navbatida  ayrim  tarmoqlarga 
bo’linib ketadi. 
Tarmoqlar  ishlab  chiqarish  maqsadlari  va  texnologik  jarayoni 
nisbatan  bir  xil  bo’lgan  va  yaxlit  boshqariladigan  korxonalar  guruhidir. 
Bundan  tashqari,  iqtisodiy  geografiyada  xalq  xo’jaligi  tarmog’i  degan 
tushuncha ham bor. 
Xalq  xo’jaligi  tarmog’i  deganda  bir  xil  maxsulot  ishlab  chiqaruvchi 
va  ishlab  chiqarish  jarayonlari  o’xshash  (yoki  dastlabki  xom  ashyosi  bir 
xil)  bo’lgan  barcha  korxonalar  yoki  korxonalar  guruhi  tushuniladi. 
Korxona  bu  ma’lum  bir  maxsulot  ishlab  chiqaradigan  va  uni 
almashtiradigan 
iqtisodiy-geografik 
va 
iqtisodiy 
ob’ektdir. 
Ular 
joylashishiga  ko’ra  nuqtaviy  (zavod  va  fabrikalar),  chiziqli  (transport 
korxonalari),  maydonli  (qishloq  va  o’rmon  xo’jaligi  korxonalari)  bo’ladi. 
Korxona tushunchasi ko’proq moddiy ishlab chiqarish sohalarida, tashkilot 
tushunchasi  nomoddiy  ishlab  chiqarish  sohalarida  qo’llaniladi.  Masalan, 
qora metallurgiya korxonalari, sog’liqni saqlash tashkilotlari va h.k. 
Tarmoqlarda  ma’lum  bir  korxonalar  kombinatlarga,  firmalarga  va 
ishlab chiqarish birlashmalariga birlashtiriladi. 
Kombinat — bu texnologik jarayoni va boshqarilishi bir xil bo’lgan 
hamda  bir-biriga  yaqin  joylashgan  korxonalar  yig’indisidir.  Masalan, 
Olmaliq  tog’-metallurgiya  kombinati,  Toshkent  to’qimachilik  kombinati 
va h.k. 
Firma  —  bu  yaxlit  boshqariladigan  korxonalar  yig’indisi.  Dastlab 
firmalar  sanoatda  (keyinchalik  ular  ishlab  chiqarish  firmalari  deb  atala 
boshlandi),  keyinchalik  savdo  sohasida  ham  tashkil  qilina  boshlandi. 
Masalan,  Toshkentdagi  «Yulduz»  firmasi,  Toshkent  aviatsiya  ishlab 
chiqarish birlashmasi, «Al-Mashriq» savdo firmasi va h.k. 
A.Ye.  Probst  1962  yili  ishlab  chiqarishni  tashkil  etishning  to’rt 
shaklini  ajratdi:  markazlashish,  ixtisoslashish,  kooperativlashish  va 
kombinatlashtirish. 
Ishlab 
chiqarishning 
yirik 
korxonalarda 
to’planishi 
uning 
markazlashuvi deyiladi. 
Ishlab chiqarishning markazlashuvi natijasida zamonaviy texnikadan 
to’laroq foydalanish va mehnat unumdorligini oshirish mumkin. Juda ko’p 
mayda  korxonalarni  qurgandan  ko’ra  bitta  yirik  korxonani  qurish  uchun 
mablag’ kamroq sarflanadi. 
Korxonalarni bir xil maxsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi ishlab 
chiqarishning ixtisoslashuvi yoki ixtisoslashgan korxonalar deb ataladi. 

---

 
29 
Ilgari  har  xil  maxsulotlar  (stanok,  vagon,  mashina)  ishlab 
chiqaradigan korxonalar keng tarqalgan edi. Hozir bir xil maxsulot ishlab 
chiqaradigan,  ya’ni  faqat  stanok,  faqat  avtomobil  yoki  traktor  ishlab 
chiqaradigan  korxonalar  keng  tarqalgan.  Masalan,  Asaka  avtomobil 
zavodi, Andijon irrigatsiya mashinasozligi zavodi, Toshkent to’qimachilik 
mashinasozligi zavodi, Toshkent traktor zavodi va h.k. 
Ixtisoslashgan korxona o’ziga xom–ashyo, detallar, mashina qismlari 
va  boshqalarni  yetkazib  beradigan  boshqa  korxonalar  bilan  ishlab 
chiqarish aloqalari o’rnatadi. 
Ishlab  chiqarishning  tayyor  maxsulot  tayyorlashda  bir  qancha 
korxona qatnashadigan tashkiliy shakli kooperativlashuv deb ataladi. 
Kombinatlashtirish  sanoatning  texnologik  jarayon  jixatidan  o’zaro 
bog’langan,  ba’zan  turli  tarmoqlarga  ta’luqli  bo’lgan  bir  qancha  ishlab 
chiqarish korxonalarining bir korxonaga birlashtirilishidir. 
Sanoatning  rivojlanishi  yangi  (avtomobilsozlik,  samolyotsozlik, 
asbob-uskunasozlik)  va  eng  yangi  (elektronika,  atom,  mikrobiologiya) 
tarmoqlarining  paydo  bo’lishiga  olib  keladi.  Ushbu  jarayon  davomida 
tarmoqlar  o’rtasidagi  aloqalar  kengayadi  va  o’zaro  bog’langan  hamda 
tarmoqlararo majmualar paydo bo’ldi. Masalan, agrosanoat majmuasi. 
Demak,  xalq  xo’jaligi  moddiy  va  nomoddiy  ishlab  chiqarish 
sohalaridan iborat ekan. 
Umuman  olganda,  xalq  xo’jaligi  uchta  tarkibiy  qismdan  iborat: 
sanoat,  qishloq  xo’jaligi,  transport  (va  iqtisodiy  aloqalar).  Ushbu  tarkibiy 
qismlarning  to’zilishi  va  o’ziga  xos  hususiyatlarini  tegishli  bo’limlarda 
ko’rib chiqamiz.