Sanoat sohalari texnologiyasi

Tikuv buyumlarida ishlatiladigon furnituralar. 
Kiyim furniturasiga tugmalar, ilgaklar, izmalar, pistonlar, taqilmalar va hokazolar kiradi. 
Ilgaklar
.
Kiyim yoki ashyoning vazifasi,turiga qarab unda tugma , knopka (shiq –shiq 
tugma), ilmoq(oddiy va turli fasonda) tuqa halqa “molniya”, bog`ich (kamarcha) kabi ilgak 
ishlatilishi mumkin. Ayrim kiyim va ashyolar ilgak ko`zga tashlanmaydigan qilib qadaladi. 
Bunday ilgaklarning ilinadigan xalqalari kiyim yoki ashyoning ostki qismi – astarida ishlanadi. 
Masalan yashirin tugmalar o`tkazadigan teshiklar matodan qilingan lenta va tasmaga ishlanadi. 
U kiyimning astar tomoniga tikib chiqiladi, ba`zan bunday tugmalar uchun matodan vitichka 
qilinishi ham mumkin. 
Ilgak va izmalar o`zining vazifasi va o`lchovlari jihatidan har xil. Ustki kiyimlar va 
ko`ylaklar uchun ishlatiladigan ilgak va izmalar po`lat yoki mis-rux qotishmalaridan qilingan 
simdan tayyorlanadi. Ularni zanglanishdan saqlash uchun lak bo`yoqlar, nikel yoki kumush bilan 
bo`yaladi. O`lchovlari jihatidan ko`ylaklik ilgak va izmalar quyidagi nomerlarga bo`linadi: № 
2— ilgakning uzunligi 24 mm; № 3—20 mm; № 5—16 mm; № 6—11 mm; № 7—9 mm. 
Nomeriga qarab ilgaklar mo`yna po`stinlari (№ 2), palto va shinellar (№ 3), kitel va 

---

268 
gimnastyorkalar (№ 5), ayollar va bolalar ko`ylagiga (№ 6 va № 7) mahkamlab qo`yish uchun 
ishlatiladi. 
Tugmalar. 
Tugma qadaladigan joyni belgilash uchun kiyim yoki ashyoning tugma 
qadaladigan joyi oldin yirmab tayyorlangan izma (tugma teshigi) ga tug`rilab o`lchanadi, tugma 
kiyim yoki ashyoning chetidan chiqib turmaydigan qilib qadaladi. Tugmani qadashda 
foydalaniladigan ish mato rangiga yoki unga muvofiq rangda bo`lmogi` keraq Ip 20 yoki 30 
nomerli bo`lgani ma`qul . agar ip ingichkalik qilsa unga ikki qavat qilinadi. 
Tugma qadashda ipni qattiq, tortib tikaslik keraq chunki tugma bilan mato o`rtasida ip 
ustidan yana aylantirilib ip o`raladi. Aks holda tugma matoga yopishib, tugmani o`tkazish 
noqulaylashadi. Qattiq tugma tikilganda kiyim yoki ashyo bujmayadi. Kiyim yoki ashyo matosi 
qancha qalin bo`lsa tugma shuncha qattiq bo`lishi oradagi ip uzunroq qoldirilishi lozim. Tigma 
odatda ikki qavat matoga qadaladi, lekin ba`zan bir qavat matoga ham qadashga to`g`ri keladi. 
(masalan astarsiz paltoda). Bunday paytlarda astar tomondan mato parchasi tasma yoki kichik 
tugma ishlatiladi teshigi o`rtasida bo`lmay teshik yonida orqa tomonidan metaldan halqa 
ishlangan yoki orqasi bo`rttirilib , shu yerda teshik ishlangan ayrim tugmalarda u qadaladigan 
matodan kamarcha yoki lenta qilinadi. Teshigidan o`tkazilinadi va shu kamar yoki lenta kiyimga 
tikiladi. Mo`ynadan tikilgan kiyimlarga tugma qadayotganda mo`yna halaqit bermasligi uchun , 
yupqa qog`oz qo`yib tugma tikiladi va keyin q`og`oz yirtib tashlanadi. 
Tugmalarga qo`yiladigan asosiy talablar quyidagicha. Ular mustahkam, suv ta'siriga 
chidamli bo`lishi kerak, sovunli eritmada qaynatilganda tashqi ko`rinishi, kifoyasi, bo`yog`i 
buzilmasligi talab qilinadi. 1,5 m balandlikdan tashlab yuborilganda shikastlanmasligi lozim. 
Ishlatilishiga ko`ra tugmalar palto, kostyum, ko`ylaq shim, ich kiyim, bolalar kiyimi va 
foННa kiyimlari uchun mo`ljallangan xillaiga bo`Unadi. 
Erkaklar kiyimlari uchun ishlatiladigan tugmalar oddiy ko`rinishda bo`ladi. Paltolar uchun 
diametri 26—33 mm li, pidjaklar uchun 20—25 mm, nimchalar uchun 15—17 mm, shimlar 
uchun 14—17 mm, ko`ylaklar uchun 10—19 mm li tugmalar ishlatiladi. Ayollar kiyimlarida 
ishlatiluvchi tugmalarning rangi, kifoyasi, o`lchovi modaga bog`liq. Odatda esa paltolar uchun 
30—48 mm li tugmalar, kostyum va jaketlar uchun 23—39 mm, ko`ylaklar uchun 12 mm, ichki 
kiyimlar uchun 10—19 mm li tugmalar ishlatiladi. 
Shakliga ko`ra tugmalar dumaloq, sharsimon, oval, yarimsharsimon tugmalar; sirtining 
ko`rinishiga ko`ra — silliq va bo`rtmali; rangiga ko`ra — qora, oq rangli, guldor va boshqa 
rangli tugmalar. Kiyimga mahkamlab qo`yish usuliga ko`ra tugmalar ikki yoki to`rt teshikli va 
yopib ochiladigan, ko`rinadigan yoki sim quloqli, yarmi ko`rinib turadigan o`simtali xillarga 
bo`linadi. 
Tugma tayyorlanadigan materiallaming xillari ham ko`p. Bular jumlasiga plastmassa, 
yog`och, shisha, metal, suyak va hokazolar kiradi. Tugmalarning xossalari ular ishlab chiqarilgan 
materialning xossalariga bog`liq. 
Aminoplast kukunidan presslab tayyorlangan tugmalar mustahkam, suv ta'siriga chidamli, 
80°C gacha issiqqa chidaydi. 
Krilat tugmalar shaffof, mustahkam, yorug`liq suv va sovuq ta'siriga chidamli, har xil 
ranglarga oson bo`yaladi, lekin issiq ta'siriga uncha chidamli emas. 
Sadaf tugmalar jilvalanib turadi, issiqliq suv, ishqor va kislota ta'siriga chidamli. 
Shisha tugmalar har xil rangli va mo`rt bo`ladi. 
Yog`och tugmalar suv ta'sirida shishib, shaklini va yaltiroqligini yo`qotadi. 
Suyak tugmalar issiq ta'siriga chidamli, ancha mustahkam, lekin ma'lum vaqt o`tganda 
sarg`ayib ketadi. 
Metallardan olingan tugmalar ancha mustahkam va kimyoviy moddalar ta'siriga turg`un. 
To`qalar
.
Shim va nimchalar uchun to`qalar po`latdan tayyorlanadi va loklanadi. Shakli 
jihatidan bir tomonida ishlari va o`rtasida ikkita kashagi bo`lgan to`rtBug`chak shaklli yokio`rta-
sida ikkita tili bo`lgan to`rtBug`chak shaklli xillari bo`ladi. Palto, kostyum, ko`ylaklar uchun 
turli rang, shakl va o`lchovli plastmassa yoki yog`och to`qalar ishlab chiqariladi. 

---

269 
To`qali ilgaklar (15-rasm). To`qalar metal plasmassadan tayyorlanadi, ba`zan charm mato 
bilan qoplab tikiladi. Charm, sun`iy charm matodan kamar tayyorlanib bir uchiga to`qa 
tikiladi(qo`lda yoki mashinada), uni piston bilan ham mustahkamlash mumkin . kamarning 
teskari tomoniga uchudan teshikli pistonlar o`rnatiladi. Kamar qalin charmdan bo`lsa , teshib 
qo`ysa ham bo`ladi. Ba`zan yupqa suniy charm va mato kamarlarda to`qa o`rniga ilmoq 
knopkalar ham ishlatiladi. 
Knopka ilgaklar