билдиради. Агар жорий ой мобайнида корхонанинг дебиторлик
карзи ортса - счетнинг
дебет томонига, кредиторлик карзи эса кредит томонига ёзилади.
Тартибга солувчи счетлар - бу корхона хужалик маблаглари ва уларнинг манбалари
холатини тугирловчи счетлардир. Тугирлаш жараёни ушбу счет маълумотларини
ойдинлаштириш максадида унга кушимча ва уша счет билан боглик бошка счет очиш
оркали амалга оширилади. Масалан, корхона асосий воситалари, номоддий активлари ва
арзон бахоли ва тез эскирувчи буюмларига эскириш суммаси хисобланади. Шу сабабли
улар
балансда икки хил бахода, яъни бошлангич ва колдик кийматда акс эттирилади.
Корхона ушбу мулклар тугрисида аник ва тугри маълумотлар олиш учун уларга
эскириш суммаларини хисобга олувчи счетлар очилган. Бунда, корхона мулкини хисобга
олувчи 0100 "Асосий воситалар", 0400 "Номоддий активлар" уларнинг эскириш
суммаларини хисобловчи пассив 0299 "Асосий воситалар эскириши", 0510-0550
"Номоддий активлар эскириши".
Тартибга солувчи счетлар суммаларини тартибга солинувчи счетлар суммасидар
чегириб ташлаш оркали корхона мулкининг хакикий холати аникланади.
Таксимловчи счетлар - бу корхона харажатларини йигиш ва уларни тугри
таксимлашни назорат килувчи счетлардир. Бундай счетлар актив хисобланиб, харажатлар
суммалари, аввало, ушбу счетнинг дебет томонида
жорий ой мобайнида йигилиб
борилади ва ой якунида бошка счетларга кредит томонидан хисобдан чикарилади. Бунга
актив 2310 "Ёрдамчи ишлаб чикариш харажатлари", 2510 "Умумишлаб чикариш
харажатлари" ва 2610 "Ишлаб чиқаришда яроқсиз махсулотлар" счетлари мисол булади.
Шундай килиб, ой якунида таксимловчи счетларда якуний колдик колмайди ва шу
сабабли улар корхона балансида курсатилмайди.
Калькуляция счетлари - корхонага келиб тушган материаллар ва ишлаб чикарилган
махсулот, курсатилган хизмат ва бажарилган ишларга
сарфланган харажатларни
хисобловчи счетлардир.
Маълум хисоб объектларига сарфланган харажатлар шу объект билан боглик
счетларда йигилиб борилади ва ой якунида барча харажатлар суммалари кушилиб, объект
таннархи хисоблаб чикилади. Таннархни хисоблаш жараёни калькуляция килиш деб
аталади.
Масалан, корхона ишлаб чикарган иахсулотларга сарфланган харажатларни
хисобга олиш учун актив 2010 "Асосий ишлаб чикариш" счети жорий килинган. Жорий ой
давоимда счетнинг дебет томонида йигилган харажатлар махсулот таннархини ташкил
килади. Калькуляция счетларига 2010 "Асосий ишлаб чикариш" ва 2310 "Ёрдамчи ишлаб
чикариш харажатлари" счетлари мисол булади.
Таккословчи счетлар корхона фаолияти хужалик жараёнларининг молиявий
натижасини аниклаш учун кулланиладиган счетлардир. Бу жараён счетнинг дебет ва
кредит оборотларини солиштириш оркали аникланади.
Балансдан ташкари счетларда корхонага тегишли
булмаган ва максадлар учун
корхонада вактинчалик сакланаетган хужалик маблагларини акс эттирувчи счетлардир. Бу
счетларнинг балансдан ташкари деб номланишига сабаб, улар балансда курсатилмайди,
чунки бу счетлардаги маблаглар корхонага тегишли эмас. Бу счетларни балансда
курсатиш корхона мулкининг нотўғри холатини англатган булар эди.
Балансдан ташкари счетлар уч хонали ракамлар оркали ифодаланади ва уларга
иккиёклама езув усули кулланилмайди. Актив балансдан
ташкари счетларда купайиш
факат дебет томонга, камайиш эса кредит томонга езилади. Пассив счетларда эса бунинг
акси булади. Масалан, корхонага вактинчалик маъсулиятли саклашга махсулот кабул
килинганда куйидаги бухгалтерия ёзуви ёзилади:
Д-т
К-т
Суммаси
002
100 000