«sanoat marketingi» kafedrasi

3. Nokapitalistik (kapitalizmni chetlab o‘tib) sotsialistik jamiyati 

ko‘rish nazariyasi va uning tarixiy taqdiri. 

   O‘z  taraqqiyotida  orqada  qolgan  sobiq  mustamlaka  xalqlarining 

kapitalizmga  qadar  tuzumdan  uni  chetlagan  xolda  yangi  tuzum  tomon 

borishlari uchun moddiy - texnik, sotsial-iqtisodiy va siyosiy sharoit yaratishga 

qaratilgan  inqilobiy  o‘zgarishlar  yo‘li,  nokapitalistik  rivojlanish  konsepsiyasi 

sifatida ilgari surildi. 

  Qoloq xalqlarning kapitalizmni chetlab sotsializmga o‘tishlari ikki asosiy 

xususiyatga ega:  

  1.Sotsializmni  ko‘rib  bo‘lgan  yoki  uni  ko‘rayotgan  xalqlarga  sotsializm 

uchun intilayotgan xalqlarga xar taraflama yordam berishlari kerak. 

  2.Qashshoq  xalqlarning  sotsializm  tomon  borishi  ko‘p  pogonali  bo‘ladi, 

ya’ni bu xalqlar turli boskichlardan utadi. 

  Bu  yerda  gap  markaziy  osiyodagi  davlatlarda  sotsializm  ko‘rish 

masalasidir.bu g‘oya Sho‘ro va jumladan, O‘rta Osiyo va Kozogiston olimlari 

tomonidan to‘la qo‘llab-quvvatlandi. 

   O‘zbekistonda  asta  sekin  avvalo  qishloq  xo‘jaligini,  ayniqsa 

paxtachilikni  tiklash  bo‘yicha  talay  ishlar  amalga  oshirildi,  ekin  maydonlari 

ko‘paytirildi. Yangi sanoat, fabrika-zavodlar ham barpo qilina boshladi. 

  Amalda  nokapitalistik  (kapitalizmni  chetlab)  rivojlanish  yo‘li  o‘zini 

oqlamadi.  1985-1990  yillard  ro‘y  bergan  o‘zgarishlar  tufayli  deyarli  barcha 

sotsialistik  deb  atalgan  davlatlar  bozor  iqtisodiyoti  prinsiplariga,  yangi 

kapitalizmga kaytishga majbur bo‘ldilar. 

---

     

78 

Asosan  kapitalistik,  ya’ni  bozor  munosabatlarining  yordamida  tiklangan 

xalq xo‘jaligini rivojlantirish notabiiy  yo‘l bilan davom  ettirildi. Iqtisodiyotni 

kat’iy rejalar asosida rivojlantirish ma’qul deb topildi. Asosiy maksad nisbatan 

qolok, asosan, agrar mamlakatda ilgor industrlashgan iqtisodiyotni yaratish edi. 

Buning  uchun  1928  yilda  yillik  rejalar  asosida  ish  yuritildi.  Ilgor 

mamlakatlardan 50, xatto 100 yil orqada bo‘lgan xalq xo‘jaligini kiska (10 yil) 

vaqt  davomida  ilgorlar  qatoriga  yetqazish  yo‘li  to‘tildi.  Bunda  asosiy  e’tibor 

og‘ir  sanoatga  qaratildi.  Unga  eng  ko‘p    investitsiyalar  ajratildi,  oqibatda 

ko‘mir  qazish,  metal  eritish,  elektroenergiya  xosil  qilish  mashinasozlik  va 

boshqa tarmoqlarga ustuvor yo‘nalishi berildi, xalq iste’mol darajasi past qilib 

saqlandi.  Ishchi  kuchlarini  qishloq  xo‘jaligidan  sanoatga  jalb  etish  zarur  edi. 

Ishchilarning iste’molini va sanoatini xomashyo bilan  ta’minlash uchun agrar 

sohani o‘stirish talab etiladi. 

  Rejalashtirilgan  iqtisodiyotga  o‘tilishi  bilan  (1928-29  -  1932-33  yillar 

uchun)  birinchi besh yillik reja qabul qilindi. Bu ikki asosiy o‘zgarishga sabab 

bo‘ldi. 

  Birinchidan  investitsiyalar  va  xarbiy  xarajatlarning  ko‘payishi  tufayli 

iqtisodiyotda  shaxsiy  iste’mol  xissasi  o‘zgardi  (kamaydi).  1928  yil  shaxsiy 

iste’mol  yalpi  milliy  maxsulotning  65%  ini  tashqil  etgan.  Keyingi  50  yil 

davomida bu ko‘rsatkiyach 50% atrofida bo‘lgan, xolos. 

  Ikkinchidan,  qishloq  xo‘jaligi  qollektivlashtirildi.  Yer  to‘g‘risidagi 

dekret,  yer-suv  isloxoti  bo‘yicha  dexqonlarga  bo‘lib  berilgan  yerlar  majburan 

qolxoz  va  sovxozlarga  birlashtirildi,  aslini  olganda  dexqonlar  yerdan,  mol-

mulkidan va asosiy ishlab chiqarish vositalaridan maxrum qilindi.