«sanoat marketingi» kafedrasi

3. Alternativ iqtisodiy bilimlarning vujudga kelishi A.V.CHayanov va 

uning ayrim iqtisodiy bilimlari. 

Xozirgi  paytda  boshqa  ijtimoy  fanlarda  bo‘lgani  kabi  iqtisodiy  bilimlar 

tarixi  fani  ham  qayta  ko‘rib  chiqilmoqda,  tarix  fanini  xaddan  ziyod 

"G‘oyalashtirish",  ob’ektiv  vokelik  hamda  tarixiy  faktlarga  siyosat  nuktai 

nazaridan  qarashlik  kabi  nuksonlardan  asta-sekin  xalos  bo‘linmoqda.  Sovet 

davlatining  dastlabki  davrlaridayok  yangi  jamiyat  iqtisodiyotini  yaratish, 

xo‘jalik  yuritishning  yangi  metodlari  va  tamoyillari  o‘stida  ilmiy  izlanishlar 

olib borgan olimlarning nomlari qaytadan tiklanmoqda. 

O‘z  davrida  «Xalq  dushmanlari»  bo‘lgan  olimlarning  xayoti,  ilmiy 

faoliyatlari va nazariyalariga ob’ektiv baxo berilmoqda. 

Shuni  alohida  ta’kidlab  utamizki,  usha  paytlarda  shurolar  davlati  va 

kommunistik  partiyaning  olib  borayotgan  rasmiy  siyosatiga  alternativ  - 

muqobil  iqtisodiy  g‘oya,  fikr,  konsepsiya,  ta’limot  va  nazariyalar  bor  edi. 

Lekin ularning fikrlari antimarksistik, antisotsialistik nikob ostida inkor etildi, 

olimlar jismonan yo‘q qilindi. Endilikda katagon yillari mavjud bo‘lgan barcha 

ilmiy  qarashlarni  akl  tarozisi  bilan  yangidan  o‘rganish  uchun  sharoit  tugildi. 

Shunday iqtisodchilardan biri A.V.CHayanovdir. 

Aleksandr  vasilevich  chayanov  1888  yil  17  fevralda  moskvalik  savdogar 

oilasida  dunyoga  keldi.  Bilim  yurtini  bitirgach,  1905  yili  moskva  qishloq 

xo‘jaligi  instito‘tiga  ukishga  kiradi  (u  davrda  Moskva  qishloq  xo‘jaligi 

instito‘ti  ,  "Petrov  qishloq  xo‘jaligi  akademiyasi",  kiskacha  "Petrov 

akademiyasi" deb atalar edi). 

Talabalik  davrida  Italiya  (1908),  Belgiya  (1909)  va  keyinchalik  G‘arbiy 

Yevropadagi boshqa qator davlatlarda bo‘lishi, yosh olimning dunyo qarashi va  

ilmiy  tasavvuriga  ta’sir  etdi.  1908  yilda  Italiyada  kooperatsiya  masalasiga 

bagishlangan ilmiy ishi nashrdan chikdi. 

1912 yili "Mexnat xo‘jaligi nazariy ocherklari" asarini yozib, bu asar bilan 

rus  iqtisodiy  bilimlarida  yangi  tashqiliy  ishlab  chiqarish  yo‘nalishini 

rivojlantirishni belgilab berdi. 

A.V.CHayanov  va  uning  hamfikrlari  bo‘lgan  Makarov,  Ribinkov  kabi 

dexqon mexnat xo‘jaligini yaxshilash uchun ishlab chiqarishni ratsioanl tashqil 

etish,  ilgor  texnologiyaga  asoslangan  xolda  uning  intensivligini  oshirish, 

qishloq 

xo‘jaligi 

maksulotlarini 

qayta 

ishlash 

va 

realizatsiyani 

---

     

58 

kooperativlashtirish  lozim,  deb  ko‘rsatgan  edilar.  Bu  olimlar  dexqon  mexnat 

xo‘jaligining  asosi  oilaviy  mexnat  yacheykasidir  deb  tushuntirdilar.  Bu 

tushunchani  ular  kooperatsiya  to‘g‘risidagi  nazariy  va  amaliy  bilimlar  bilan 

bogladilar,  mustaxkamladilar.  Ular  erkin  iqtisodiy  kooperativ  barpo  etish 

tarafdorlari edilar. 

20-yillarning  o‘rtalarida  Chayanovning  dexqon  xo‘jaligini  tashqil  etishga 

bagishlangan  "Ijtimoy  agronomiyaning  asosiy  g‘oyalari  va  metodlari"  kabi 

asari  bosilib  chikadi.  1927  yilda  "Kooperatsiyaning  asosiy  g‘oyalari  va 

shakllari" nomli asari chikadi. 

CHayanovning ilmiy faoliyati, uning yozgan asarlari uning yirik iqtisodiy 

olim,  progressiv  ijtimoy  iqtisodiy  isloxotlar  tarafdori  ekanligining  yaqqol 

dalilidir.  Avval  aytganimizdek,  olimning  ilmiy  faoliyati  bevosita  "tashqiliy 

ishlab  chiqarish  maktabi"  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  uni  ba’zida  "CHayanov 

maktabi"  deb  ham  atadilar.  Bu  iqtisodiy  maktabning  boshqa  maktab  va 

bo‘linmalardan  asosiy  farqi  shunda  ediki,  maktabda  xayotiy  tajriba  va 

dexqonlarning  kundalik  extiyojlarini  nazarda  tutgan  xolda  ish  olib  borildi.bu 

g‘oyalar  «Antisotsialistik»  deb  baxolandi  va  olim  katagon  qilindi.xuddi 

shunday  yakun  bir  qancha  boshqa  olimlar  (N.Kondratev,N.Voznesenskiy) 

xayotiga zomin bo‘ldi.