Sanoat ishlab chiqarishining iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligi tuzuvchi: N. Eshqobilova

Samaradorlikni guruhlash

• 
  Ilmiy-nazariy nuqtai-nazardan samaradorlikni uchta yirik guruhga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: birinchidan, jamiyat miqyosida; ikkinchidan, xududlar miqyosida; uchinchidan, xo‘jalik tuzilmalari, sub’ektlari miqyosida (konsern; xolding; assotsiatsiyalar; har xil boshqa birlashmalar; korxonalar; muassasalar va h.k.).
  
• 
  Ushbu umumiy yo‘nalishlar ichida samaradorlikni turlarga ajratib tadqiqot qilish zarur. Samaradorlik turlarini umumiy va funksional nuqtai nazardan tasniflash mumkin.
  
• 
  Umumiy samaradorlikka: «ijtimoiy-iqtisodiy»; «iqtisodiy»; «ijtimoiy»;
  
• 
  «siyosiy»; «texnik-texnologik»; «ekologik» kabilarni kiritish mumkin.
  
• 
  Funksional samaradorlikka: «ijtimoiy ishlab chiqarish»; «transport»; «aloqa»;
  

  «savdo»; «umumiy ovqatlanish»; «maishiy xizmat»; «turizm» va boshqa iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari. Ushbu guruhga iqtisodiyotni harakatga keltirayotgan omillarning samaradorligi, ya’ni yer, kapital, mehnat samaradorligi kiradi. Ushbu omillar ichida ishlatilayotgan resurslar turlari bo‘yicha ham samaradorlik tasniflanishi mumkin.

Ishlab chiqarish samaradorlignning mohiyati, mezoni va ko‘rsatkichlari. Xarajatlarning umumiy va qiyosiy samaradorligi

• 
  Mezon masalasi iqtisodiy samaradorlik nazariyasining eng muhim sohasi hisoblanadi. Falsafiy ma’noda mezon-bu, asosiy o‘lchov, muhim farqli belgi, asosiy nuqtai nazardir. Shular asosidagina u yoki bu sohadagi bizning bilimlarimizning ob’ektiv haqiqatligini, to‘g‘riliginiva ishonchliligini aniqlash, haqiqatni anglashmovchiliklardan farq qilish mumkin.
  
• 
  Ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga erishish uchun barcha resurslardan oqilona foydalanish, tayyorlanadigan mahsulotning har bir birligiga sarflanadigan harajatlarni kamaytirish kerak. Demak, samarani o‘lchaganda mezon sifatida jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligini oshirish qabul etiladi.
  
• 
  «Kriteriya» so‘zi grekcha «Kriterion» so‘zidan olingan bo‘lib, uning asosida nimagadir baho berish alomati, nimadir aniqlanishi yoki tasnifi, o‘lchovi degan ma’noni bildiradi1. «Kriteriya» atamasining o‘zbekcha ma’nosi «mezon» so‘zini anglatadi.
  
• 
  Mezonni xodisalar, jarayonlar, holat va boshqalarni sifat mazmunini o‘lchovi, ular to‘g‘risidagi fikrning alomati deb tushunish lozim. Uning son o‘lchovlari ko‘rsatkichlarda o‘z aksini topadi.