Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Reja:
1.
Boshqaruv usuli tushunchasi. 
14-ma’ruza: 
Boshqaruv usullari

---

2.
Boshqaruvning tashkiliy-ma’muriy usuli. 
3.
Boshqaruvning iqtisodiy usuli. 
4.
Boshqaruvning ijtimoiy-ruxiy usuli. 
Boshqaruv usullari ishchi jamoalari oldiga quyilgan vazifalarning o‘z vaqtida 
yuqori sifatli qilib bajarilishni ta’minlash uchun ularga nisbatan quriladigan zarur 
chora-tadbirlarni va ta’sirchan usullarning qo‘llanishini bildiradi. 
Ishlab chiqarishda bashqaruv usullari o‘zining tavsifiga ko‘ra: 
A)
iqtisodiy; 
B)
tashkiliy-ma’muriy; 
V) ijtimoiy-ruxiy bo‘lishi mumkin. 
A)
Iqtisodiy usullar. Bu usul xodimlar va mexnat jamoalarining moddiy 
manfaatlariga asoslangan bo‘lib, davlat, jamiyat va xar bir xodimning manfaatlarini 
bir-biri bilan o‘zviy bog‘lanishiga imkon yaratadi. 
Ishlab chiqarishning iqtisodiy usullariga tannarx, narx, foyda, rentabellik, 
xo‘jalik xisobi, moddiy rag‘batlantirish fondi kiradi. Iqtisodiy boshqaruv 
usullariningasosiy vazifasi ishlab chiqarishda xar bir maxsulot birligiga sarflanadigan 
xarajatlar miqdorini kamaytirishga imkon beruvchi xo‘jalik mexanizmlarning yangi 
usullarini vujudga keltirish va undan samarali foydalanishdir. 
xo‘jalik mexanizmi negizini ishlab chiqarishni boshqarish, rejalashtirish va 
rag‘batlantirish masalalari tashkil etadi. 
Ishlab chiqarishda yangi xo‘jalik mexanizmdan samarali foydalanish mexnat 
va xar bir xodimadan fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirish, resurslardan foydalanishning yo‘llarini qidirib topishga 
undaydi. Mazkur usuldan ishlab chiqarishda shunday foydalanish kerakki, bunda xar 
bir xodim va jamoaning moddiy manfaatlarini qondirish darajasi ularning umumiy 
pirovard natijalariga erishishga kushgan xissasi bilan belgilanishi lozim. 
xo‘jalik mexanizmi o‘z ichiga boshqaruvning asosi bo‘lgan rejalashtirishni 
oladi. Bu esa ijodiy loyixalash, prognoz tuzish iqtisodiy strategiyani aks ettiruvchi 
iqtisodiy dastaklar, taraqqiyot yo‘nalishi va vositalari demakdir. 
Korxonaning ishchi va xodimlarni yuqsak pirovard natijalarga erishganligi 
uchun moddiy rag‘batlantirish mexnat jamoasining xo‘jalik xisobi daromadidan 
(foydasidan) xosil qilingan iqtisodiy rag‘batlantirish fondlaridan amalga oshiriladi va 
insonning gayratini, aktivligini yuzaga chiqaradi va undaydi. 
B)
Tashkiliy-ma’muriy boshqaruv usullari – boshqrishning bu usuli yakka 
boshchilik munosabatlari, intozom va ma’suliyatga asoslanadi va texnikaviy, 
iqtisodiy, ijtimoiy podsistemalarni tartibga keltiradi. 
Tashkiliy-ma’muriy 
ta’sir 
ko‘rsatish 
– 
bu 
boshqaruvning 
aniq 
boshqarilayotgan ob’ekt yoki shaxslarga qaratilgan majburiy ko‘rsatmalardir. 
Korxona raxbari o‘ziga buysinuvchi sex raxbarlariga, sex raxbarlari ishlab chiqarish 
uchastkalarining ustalariga bevosita bajarilishi zarur bo‘lgan ko‘rsatmalarni beradi 
(jumladan: maxsulot turlarini rejaga asosan bir maromda ishlab chiqarishni yuqori 
darajada tashkil qilish, maulot sifatini yaxshilash, mexnat normalarini o‘z vaqtida 
ko‘rib chiqish, mexnat imtizomini mustaxkamlash va boshqa tez xal qiladigan 
masalalar to‘g‘risidagi ko‘rsatmalar kiradi). 

---

Kuyi pogona raxbarlari bajarilishi shart bo‘lgan farmoyish va ko‘rsatmalarni 
berish, ularning bajarilishini nazorat qilish, normalarni ishlab chiqish, xodimlarni 
tanlash va joy-joyiga kuyish, taqdirlash yoki jazolash yuqori pogona raxbarlarining 
vazifasiga kiradi. 
Raxbar xodimlarni ularning ishchanligi xisatlari va qobiliyatlarga ko‘ra 
tanlanadi. 
V) Ijtimoiy-ruxiy boshqaruv usullari – bu usulni qo‘llashdan asosy maqsad, 
jamoalarda sog‘lom ijtimoiy-ruxiy iklim yaratishdir. 
Mexnat jamoalarida ijtimoiy-ruxiy iklimning xolati chiqqan nizolar soni bilan 
belgilanadi. 
Nizo – bu raxbar, ishchi va boshqa xodimlar orasida muayyan masalalarni xal 
qilishda tomonlarning bir-biri bilan bir echimga kela olmaganligini bildiradi. 
Nizolarning ko‘pchiligi ishlab chiqarishni qoniqarsiz tashkil qilinganligi, 
raxbarlarning ish jarayonida o‘ziga buysinuvchi jamoa a’zolarining ruxiy xolatlarini 
olmaganligi, zarur ish sharoitining yaratilmaganligi va boshqa sabablar natijasida 
vujudga keladi. 
xozirgi sharoitda raxbar faqat o‘z soxasini yaxshi bilibgina qolmay, balki 
yaxshi tashkilovchi, ruxiyatchi (psixolog), tarbiyachi va ijtimoiy etakchi bo‘lmog‘i 
lozim. Jamoa a’zosi bo‘lgan xar bir shaxsning kalbiga yo‘l topa bilish raxbarning ish 
faoliyatida asosiy axamiyatga ega.