Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Меҳнатга ҳақ тўлаш ягона тариф сеткаси

Меҳнатга ҳақ тўлаш разрядлари	Тариф коэффициентлари
1	1,000
2	1,053
3	1,106
4	1,158
5	1,269
6	1,384
7	1,505
8	1,630
9	1,755
10	1,883
11	2,014
12	2,148
13	2,284
14	2,421
15	2,561
16	2,704
17	2,847
18	2,993
19	3,141
20	3,292
21	3,444
22	3,597

Изоҳ. Тариф ставкаси миқдорини (лавозим маошини) белгилаш учун тариф коэффициенти меҳнатга ҳақ тўлашнинг қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам миқдорига кўпайтирилади.


Tarif stavka – davlat tomonidan ishchilar malakasi (razryadi), ish turi va sharoitiga qarab vaqt birligida (soat, kun, oy) uchun belgilangan haq miqdori.
Kimyo va oziq-ovqat sanoati ishchilari uchun YATS-da tarmoq koeffitsientlarini inobatga olgan 1-dan 6-chi razryadlar xarakterlidir.
Soatbay tarif stavkalarni aniqlash uchun “0” razryadning oylik stavkasini (1.10.2005 yildan e’tiboran – 9400 so‘m) 171,1 (7-soatlik ish kuni uchun) yoki 152,4 (6-soatlik ish kuni uchun) ga bo‘lib, ma’lum razryadning tarif koeffitsientlariga ko‘paytirish kerak (171,1 va 152,4 – bir oyda ishlangan o‘rtacha yillik soatlar soni).
T_st=(T_st.oy*K_i)/171,1 yoki T_st=(T_st.oy*K_i)/152,4 so‘m/soat Bu erda:
T_st – ma’lum razryadning tarif stavkasi, so‘m
T_st.oy – hozirgi davrda qabul qilingan oylik stavka, so‘m K_i – ma’lum razryadga to‘g‘ri keladigan tarif koeffitsienti.
Misol: Koeffitsient (K) 2,937 ga teng bo‘lgan, vaqtbay ish haki turi va 7 soatlik ish kuni sharoitida ishchining tarif stavkasini aniqlang (5razryad ishchining tarif stavkasi).
Echim:

T_st=(9400*3.181)/171,1=174.76 so‘m/soat

Tarif stavka miqdori mehnat sharoiti va intensivligiga bog‘liq. Mehnat sharoitiga qarab 3 tur tarif stavkalari mavjud:

1. 
   normal sharoit uchun (keltirilgan YATS-ga binoan);
   
2. 
   og‘ir va zararli sharoit uchun tarif stavkalar 4,8,12%-ga ko‘payadi;
   
3. 
   o‘ta og‘ir va o‘ta og‘ir sharoitlar uchun 16,20,24 –ga ko‘payadi. (1- chi ilovaga qaralsin).
   

Mexnat intensivligiga qarab: tarif stavkalar xak to‘lash turiga bog‘liq; vaqtbay ishchilarning tarif stavkalari ishbay ishchilarning tarif stavkalaridan pastroq (kamroq).
xodimlar mehnat haqlarining turlari
Ko‘pchilik korxonalarda ishchilarga mehnat haqi vaqtbay va ishbay ish haqlar ko‘rinishida to‘lanadi.
Vaqtbay mehnat xaki ishlangan vaqt va ish razryadiga bog‘liq bo‘lib, oddiy vaqtbay va mukofotli vaqtbay ish xaklaridan iborat. Bu xak turi apparaturali ishlab chiqarish jarayonlarida (chunki ishchi mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko‘payishiga bevosita ta’sir etolmaydi), avtomatizatsiyalashtirilgan ishlab chiqarishlarda, konveyer liniyalarida, dastgohlarni boshqarishda, mahsulot va ishning yuqori sifatini ta’minlash kerak bo‘lgan ish joylarida, xodim mehnatini aniq normalashtirish mumkin bo‘lmagan ishlab chiqarishlarda qo‘llaniladi.
Oddiy vaqtbay ish xaki: I/x=T_st*t


Bu erda:
I/x – ma’lum davr uchun mehnat xaki miqdori, so‘m;
T_st – ma’lum razryadning tarif stavkasi, so‘m/soat;
T – ma’lum davrdagi ishlangan soatlar soni.


Mukofotli vaqtbay ish xaki – shu xakga ma’lum miqdorda mukofot qo‘shiladi.
Ishbay ish xaki – konkret ishlab chiqarilgan, ma’lum mahsulot hajmiga to‘lanadi, ishbay rassenka, ishlab chiqarish normasi va vaqt normalari asosida hisoblanadi.
Ishbay rassenkasi 1 o‘lcham mahsulot uchun to‘lanadigan haq.
Ishlab chiqarish normasi – vaqt birligida bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilishi zarur bo‘lgan maxsulot miqdori.
Vaqt normasi – bir o‘lcham maxsulot ishlab chiqarish uchun belgilangan vaqt sarfi.


Ishbay rassenkasi soatbay (kunbay) razryad tariff stavkasining soatbay (kunbay) ishlab chiqarish norma bo‘linmasiga teng: ^Ir^=(Tst^/Ni/ch(soat)^{) yoki I}r^=(Tst^*Tsm^/Ni/ch(sm)⁾
Bu erda:
I_r – ishbay rassenkasi;
T_st – razryadning soatbay tarif stavkasi;
N_i/ch(soat) – soatbay ishlab chiqarish normasi;
T_st – smena davomi;
N_i/ch(sm) – smenalik ishlab chiqarish normasi.


Ishbay rassenkasi yana razryadning soatbay yoki kunbay tarif stavkasi va belgilangan vaqt (soat, kun) norma ko‘paymasiga teng.
Misol: 3-razryad ishchining smenalik ishlab chiqarish normasi 5 t maxsulotga teng (ish sharotit normal). Haqiqiy ishlab chiqarish norma esa 5,4 t-ni tashkil qilgan, smena davomi 8 soat. 3-razryad ishchining tarif stavkasi 224.67 so‘m/soat.
Echim:

1. 
   1 t mahsulot uchun ishbay rassenkasining hisobi: I_r=(224.67*8)/5=359.472 so‘m/t
   
2. 
   Ishchining smenalik ishbay xaki:
   

359,472*5,4=1941.15 so‘m/smena


Ishbay mehnat haqi oddiy, mukofotli, akkord, brigadali, nisbiy ishbay turlaridan iborat.

1. 
   Oddiy (to‘g‘ri) ishbay haq quyidagi formula orqali hisoblanadi:
   

I/x=I_r*Q


Bu erda:
Q – ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (m,g,m³ va h.k.)
Ir – ma’lum razryadli ishchining 1 o‘lcham mahsulot uchun ishbay rassenkasi, so‘m/o‘lcham.

2. 
   Mukofotli ishbay xak – oddiy ishbay haqdan tashqari ishchi sifat va miqdor ko‘rsatkichlari uchun mukofot oladi.
   

V) Progressiv ishbay mehnat haqi – normalardan yuqori ishlab chiqarilgan holda yuqori, ko‘tarilgan rassenkalar bo‘yicha hisoblangan hak.
G) Ish haqining akkord tizimi – ishlarning ma’lum hajmi va shu ishni bajarish uchun umumiy ish haqi fondini belgilashdan iborat. Mehnat haqi uchun mo‘ljallangan mablag‘lar bajarish muddatidan qat’iy nazar ishlar kompleksi to’g’allanganda to‘lanadi. Ushbu ish haqi tizimi butun ishlar kompleksini kamroq ishlovchilar soni bilan va qisqaroq muddatlarda bajarishini rag‘batlantiradi.
D) Brigadali – ishbay mehnat haqi jarayon yoki operatsiyalarning alohida, ayrim boskichlari jamoa (brigada) tomonidan bajariladigan ishlab chiqarish uchastkalarda qo‘llaniladi. Uning mohiyati shundan iboratki, brigadaning umumiy ish haqi brigadali ishbay rassenkasi va brigada tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi asosida hisoblanadi. Brigadli ishbay rassenkasi brigada a’zolarining tariffstavkalar yig‘indisi (T_st) brigada uchun belgilangan ishlab chiqarish normasi (N_i/ch(br)) ga bo‘linib hisoblanadi, ya’ni:


^Rbr^=(Tst^{/ N}i/ch(br)⁾


Umumiy brigadalik haq brigada a’zolari o‘rtasida 3 usul yordamida taqsimlanadi:

• 
  tarif koeffitsientlar asosida koeffitsient soatlar;
  
• 
  qo‘shimcha haqlar (pribavok) koeffitsientlar;
  
• 
  mehnat ishtiroki ulushi koeffitsienti orqali (MUK-KTU).
  

MUK(KTU) – kompleks ko‘rsatkich bo‘lib, u xar bir ishchining umumbrigada mehnat natijalariga qo‘shgan xissa, ulushini tavsiflaydi. MUK(KTU)- ni aniqlash va uning miqdorini brigada kengashi belgilaydi.

1. 
   misol: Vaqtbay mehnat haqi turida, normal sharoitida 1 oyda 175 soat ishlagan ishchining ish haqini aniqlang. Tarif stavka 338,8 so‘m.
   

Echim: Ish haqi=175*338,8=59290 so‘m

2. 
   misol: Ishbay ishchi oy mobaynida 600-ta bochkani neft-bitum bilan to‘ldirgan. 5-ta bochka uchun ishbay rassenka 336,5 so‘mga teng. Ishchining ish xakini aniqlang.
   

Echim: Ish xaki=(336,5/5)*600=40380 so‘m

3. 
   misol: 8-soatlik smenaning ishlab chiqarish normasi 28 buyumga teng. Mehnat sharoiti og‘ir. Ish klassifikatsiya bo‘yicha 4-razryadga mos. 4 razryad tarif stavkasi 229,84 so‘m/soat-ga teng. 1 dona buyumning ishbay rassenkasini aniqlang.
   

Echim: ((8*229,84)/28)=65.67 so‘m/dona

4. 
   misol: Ogir va zararli mehnat sharoitida 1 t katalizator tayyorlash uchun vaqt normasi 0,67 soat/kishi-ga teng. Brigada 5 kishidan iborat, shu jumladan 6- razryadli 2 kishi, 5-razryadli 2 kishi, 4-razryadli 1 kishi. Brigadali ishbay rassenka (Ri_br) ni aniqlang.
   

Echim:Ri_br=((2*T_ar.st(6)-2*T_ar.st(5)-1*T_ar.st(4))/5)=(0,67*(320,85*2-300,83* 2-1*280,15)/5)= 0.67(641.7-601.66-280.15)=1020.75 so‘m

5. 
   misol: Asbotsement shifer plitkalarni qoliplovchi brigada tarkibida 6- razryadli 1 ishchi, 5-razryadli 1 ishchi, 4-razryadli 2 ishchi, 3 razryadli 2 ishchi ishlaydi, (sharoit og‘ir). Smenalik ishlab chiqarish normasi 4000 sh.pl. 1000 sh.pl. uchun ishbay brigadalik rassenkani aniqlang.
   

Echim (340,82*1-320,68*1-290,84*2-270,14*2)/4=
(340.82-320.68-581.68-540.28)/4 so‘m


xizmatchilarga mehnat haqlarini to‘lash shtat jadvalida belgilangan oklad (oylik maosh) ga muvofiq va qo‘llanilayotgan mukofotlash tizimiga binoan amalga oshiriladi. Bu mehnat haqi mohiyati bo‘yicha mukofotli-vaqtbay ish haqiga yaqin, faqat tarif stavkalar o‘rnida (kun, soat) oylik eki yillik maosh (oklad) qo‘llaniladi.
Bozor iqtisodiyotida xodimlarning mehnat haqlari bo‘yicha sarflar ishlab chiqarish xarajatlarga kiritilib, korxona xodimlarining mehnat haqi fondini tashkil qiladi.
Rejali ish xaki fondi turli usullar yordamida aniqlanishi mumkin.

1. 
   To‘g‘ri xisob usuli (metod pryamogo scheta):
   

I/x_fondi= N_r*I/x_o‘


Bu erda:
N_r – ishlovchilarning ruyxat soni (kishi);
I/x_o‘ – 1 ishlovchining o‘rtacha ish xaki, so‘m (mukofot va ustama xaklar bilan).
Bu usul yordamida korxona bo‘yicha umumiy ish xaki fondini ham ishlovchilar soni va ish haqlari asosida, ham ularning alohida guruh yoki kategoriyalari bo‘yicha hisoblash mumkin.

2. 
   Normativlik hisob usuli: I/x_f=Q* N_i/x
   

Bu erda:
Q – rejalashtirilgan davr mobaynidagi umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, so‘m;
N_i/x – 1 so‘mlik ishlab chiqarilgan mahsulot uchun ish haqi normativi, so‘m.
1 so‘mlik mahsulot uchun ish haqi normativini asoslashda korxona mehnat unumdorligi o‘zgarishi, inflyasiya darajasi va xodimlarning real ish haqlarini o‘zgarishini inobatga olishi zarur.
Ish haqi fondi:
ishlangan vaqt uchun to‘langan haq; ishlanmagan vaqt uchun to‘langan haq; taqdirlash to‘lovlari dan iborat.
Ishlangan vaqt uchun to‘langan haq quyidagilardan iborat: tarif stavka va oklad, ishbay rassenkalar bo‘yicha ish haqlar; natural haq tarzida to‘langan mahsulotning qiymati;
tarif ustidan to‘lanadigan rag‘batlantiruvchi ustama va qo‘shimcha haqlar (yuksak mahorat, qo‘shimcha kasblarni egallash uchun va h.k.)
mehnat sharoiti va ish tartibi bilan bog‘liq bo‘lgan kompensatsion to‘lovlar.
Ishlanmagan vaqt uchun haqlar esa quyidagilardan iborat: yillik va qo‘shimcha ta’til (otpuskalar) uchun;
o‘spirinlarning imtiyozli vaqti uchun;
xodimga tegishli bo‘lmagan ish to‘xtashlar uchun;
- majburiy progul (ishga chiqmaslik) uchun to‘langan haqlar.
Bir vaqtli taqdirlovchi to‘lovlar: bir vaqtli (edinovremennыe) mukofotlar; ish staji, yil yakunlari bo‘yicha to‘lovlar; moddiy (pul) yordami;
foydalanmagan ta’til uchun kompensatsiyalar;
xodimlarga rag‘batlantirish uchun bepul beriladigan aksiyalarning qiymatlaridan iborat.
Yillik ish xaki fondi ishchilarning to‘g‘ri, asosiy va qo‘shimcha ish xaki fondlardan tashkil topadi.
To‘g‘ri ish xaki fondi – xaqiqatdan ishlangan vaqt yoki ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga qarab to‘langan xaklardan iborat:


To‘g‘ri ish xaki fondi=T_u*T_st*N_r yoki Q*R_i
Bu erda:
T_u – 1 ishchining yil mobaynida unumli, xaqiqiy ishlagan vaqti (kun, soat);
T_st – tarif stavkalar (so‘m);
N_r – ishchilarning o‘rtacha ruyxat soni (kishi);
Q – yillik maxsulot hajmi (t, m², m³, ming dona);
R_i – 1 o‘lcham mahsulot uchun to‘lanadigan ishbay rassenkasi (so‘m/1o‘lcham)
Asosiy ish xaki fondi=to‘g‘ri ish xaki fondi-mukofot va ustama xaklar; Umumiy (yillik) ish xaki fondi=asosiy ish xaki fondi-qo‘shimcha ish xaki fondi.
Mukofotlar – ishning yaxshi, samarali ko‘rsatkichlari uchun, ustama xaklar
esa tungi smena, bayram kunlari, brigadirlik, ustozlik uchun tarif ustidan to‘lanadigan xaklardan iborat.
Qo‘shimcha ish xaki fondi – xaqiqatdan ishlanmagan, ammo qonun bo‘yicha to‘lovga lozim bo‘lgan vaqt uchun to‘lanadigan vaqt (8-12%).
xizmatchi, muxandis, kichik xizmatchi xodimlarning yillik ish xaki fondi ularning oylik maoshlarini 12 oyga ko‘paytmasiga teng.
1.10.2005. yildan e’tiboran ishchilarning soatbay tarif stavkalari:

razryad -	0 1 2		3	4		5	6
koeffitsient – 1	2.181 2.400	2.641		2.904	3.181		3.471

minimal ish xaki – 9400 so‘m/oy (0-voy razryadning tarif koeffitsienti 1-ga teng bo‘lgan xolda oylik stavkasi).
0-voy razryadning soatbay tarif stavkasi:


(-9400/171,1) yoki (9400/152,4) ga teng


(171,1 va 152,4 – 7-soatli va 6-soatli ish kunidagi oylik o‘rtacha-yillik ish soatlar soni).
Tst₀=9400/171,1=54.94 so‘m/soat Tst₁=54.94*2.181=119.82 so‘m/soat Tst₂=54.94*2.400=131.86 so‘m/soat
Tst₃=54.94*2.641=145.10so‘m/soat Tst₄=54.94*2.904=159.54 so‘m/soat Tst₅=54.94*3.181=174.76 so‘m/soat Tst₆=54.94*3.471=190.70 so‘m/soat


Og‘ir va zararli, o‘ta og‘ir va o‘ta zarali mehnat sharoitini inobatga oluvchi koeffitsient: K_z-1,12; K_o‘taz-1,24.
Ishchilarning soatbay tarif stavkalari (so‘m)

A) normal ish sharoitida:
Razryad:	1	2	3	4	5	6
Vaqtbay mehnat xaki	119.82	131.86	145.10	159.54	174.76	190.70
Ishbay mehnat haqi	131.80	145.04	159.61	175.49	192.24	209.77
B) zararli va og‘ir ish sharoitida
Vaqtbay mehnat xaki	136.59.	150.32	165.41	181.87	199.23	217.40
Ishbay mehnat haki	150.25	165.34	181.95	200.06	219.15	239.14
V) o‘ta zarar va o‘ta og‘ir sharoitda
Vaqtbay mehnat xaki	146.18	160.87	177.02	194.64	213.21	232.65
Ishbay mexnat haki	160.8	176.95	194.72	214.10	234.53	355.92

Razryadlar bo‘yicha okladlar (so‘m)

0-9400	4-27298	8-38408	12-50628	16-63723	20-77578
1-20501	5-29901	9-41369	13-53834	17-67116	21-81169
2-22560	6-32627	10-44396	14-57067	18-70547	22-84779
3-24825	7-35466	11-47470	15-60376	19-74044

Ish xakining xisobi:

1. 
   ^Ni/ch(sm)rej ^{- 80 t;}
   
2. 
   ^Ni/ch(sm)xak ^{– 84 t;}
   
3. 
   Ishchilar soni – 8 kishi,
   

shu jumladan: 6 r –0, 5r – 1 kishi 4r – 2 kishi 3r – 1 kishi, ishbay ishchilar: 6 r – 2 kishi, 5 r – 1 kishi, 4 r – 1 kishi

4. 
   Mehnat sharoiti – o‘ta og‘ir;
   
5. 
   Smena davomi – 8 soat;
   
6. 
   “0” razryadli ishchining oylik tarif stavkasi 9400 so‘m;
   
7. 
   O‘ta og‘ir mehat sharoitini inobatga oluvchi koeffitsient 1,24;
   
8. 
   Ishbay ishchilarning mehat koeffitsienti 1,05;
   
9. 
   Oylik ishchi soatlarning o‘rtacha-yillik miqdori 171,1;
   

10. Tarif koeffitsientlar: K₆=3.471; K₅=3.181; K₄=2.904; K₃=2.641


Echim:

1. 
   Ishbay ishchilarning soatbay tarif stavkalarini aniqlaymiz: Tst₆=(9400/171,1)*3.471*1,05*1,24=54.94*4.52=248.29 so‘m Tst₅=(9400/171,1)*3.181*1,05*1,24=54.94*4.14=227.45 so‘m Tst₄=(9400/171,1)*2.904*1,05*1,24=54.94*3.78=207.73 so‘m Tst₃=(9400/171,1)*2.641*1,05*1,24=54.94*3.44=188.92 so‘m
   
2. 
   Vaqtbay ishchilarning soatbay tarif stavkalarini aniqlaymiz: Tst₅=54.94*3.181*1,24=216.70 so‘m
   

Tst₄=54.94*2,904*1,24=197.83 so‘m
Tst₃=54.94*2,641*1,24=179.92 so‘m
so‘m.

3. 
   Vaqtbay ishchilarning smenalik ish xakini aniqlaymiz:
   

I.x.=T_sm(T_ar.st5*1- T_st4*2- T_st3*1)=8*(216.7-197.83*2-179.92)=6338.24

4. 
   Ishbay rassenkalarni aniqlaymiz:
   

R_i6=(T_st6*T_sm)/ N_i/ch(sm)=(248.29*8)/80=24.83 so‘m/t R_i5=(T_st5*T_sm)/ N_i/ch(sm)=(227.45*8)/80=22.74 so‘m/t R_i4=(207.73*8)/80=20.77 so‘m/t
Ishbay ishchilarning reja bo‘yicha ish xaklarini aniqlaymiz:
I.x._ishbay=N_i/ch(sm)=*R_i*n_i=80(24.83*2-22.74-20.77)=7453.6 so‘m

6. 
   Ishbay ishchilarning xaqiqiy ish xakini aniqlaymiz: I.x._ishbay=93.17*84=7826.28 so‘m
   

6. 
   a) Reja bo‘yicha hamma ishchilarning ish xaki: 6338.24-7453.6=13791.84 so‘m
   

b) xaqiqiy ish xaki=6338.24-7826.28=14164.52so‘m.

6. 
   1 t mahsulot tannarxida ish xaki sarfi: I.x./N_i/ch(sm)
   

a) reja bo‘yicha: 13791.84/80=172.40 so‘m/t b) xaqiqiy: 14164.52/84=168.63 so‘m/t

6. 
   Mexnat unumdorligining o‘sishi natijasida 1 t mahsulot tannarxini pasayishi (ish xakini kamayishi evaziga):
   

t/n=172.40-168.63=3.77 so‘m/t


Misol: Vaqtbay ish xaki turidagi qoliplovchi va uning 3-razryadli yordamchisini yillik ish xaki fondini aniqlang. T_nom=274 kun, ishga chiqmasliklar 33 kunga teng. Ish sharoiti o‘ta og‘ir. Mukofot va ustama xaklar 80% (to‘g‘ri ish xaki fondiga nisbatan). Qo‘shimcha ish xaki fondi 12% (asosiy ish xakiga nisbatan). Smena davomi 8 soat.
Echim:
Unumli ish vaqtni aniqlaymiz: T_u=T_nom - ishga chiqmasliklar= 274-33=241 kun, yoki 241*8=1928 soat.


To‘g‘ri ish xaki fondini aniqlaymiz: T_u*T_ar.st*K

1. 
   qoliplovchi uchun : 1928*300=578400 so‘m
   
2. 
   yordamchisi uchun : 1928*224=431872 so‘m.
   

Asosiy ish xaki fondi=to‘g‘ri ish xakii fondi-mukofot va ustama xak=578400-431872-(578400-431872)*8=1818489.6 so‘m


qo‘shimcha ish xaki fondi – 12%=1818489.6*0,12=218218.75 so‘m


Umumiy ish xaki fondi=asosiy ish xai fondi-qo‘shimcha ish xaki fondi – 1818489.6 -218218.75=2036708.3 so‘m/yil yoki 2036,71ming so‘m.