Sanoat instituti

16-mavzu. San’at va ma’naviyat. Umumxalq leksikasigagi san’atshunoslik

terminlari

Orol  Dengizi  bundan  20-30  yil  avval  eng  katta  sho’r  ko’l  bo’lgan.Dengiz

o’rta  asrlarda  yigirmadan  ortiq  nom  bilan  atalib  kelgan. Orol  dengizi  sohilida

yashovchi  o’zbek, qoraqalpoq  va  boshqa  turkiy  xalqlar  uni  Shimoliy  dengiz,

Sho’r dengiz, Jayhun  dengizi, Jand  ko’li, Xorazm  dengizi, Qora  dengiz, Orol

dengizi  va  hokazo  nomlar  bila  ataganlar. Lekin  keyinchalik  “

Orol  dengizi

” deb

atala    boshladi.  Bu    nom    Amudaryo    deltasida    daryo    tarmog’i    bilan    dengiz

oralig’idagi  orolsimon  joy  nomidan  kelib  chiqqan  deyiladi. Arab  sayyohi  va

geografik  Istaxriy  X-asrda  Orolni  “Xorazm  ko’li”  deb  atagan  va  Sirdaryoning

shu  dengizga  quyilishini  yozib  qoldirgan. Orol  dengizini  1-marta  A.I. Butakov

1848-1849  yillarda  tekshirgan  va  xaritaga  tushirgan. Orol  dengiziga  1960-yillar

o’rtalarigacha  O’rta  Osiyodagi  2ta  eng  katta  daryo- Amudaryo  va  Sirdaryo  suvi

quyilgan. Keyinroq  bu  daryolarning  suvi  keskin  kamaygan. 1970 yillarda  Orol

dengizining  maydoni  57 ming  kvadrat  kilometr, qirg’oq  chizig’ining  uzunligi

4500 kilometr  bo’lgan. Kattaligi  bo’yicha  dunyoda  Kaspiy  dengizi, Amerikadagi

Yuqori  ko’l  va  Afrikadagi  Viktoriya  ko’lidan  keyin  4-o’rinda  turgan.

Hozirgi  kunda  Orol  dengizi  sathi  keskin  kamaya  borib, salkam  40 ming

kvadrat  kilometr  joy  quruqlikka  aylandi. U  joylar “Orolqum” deb  atala  boshladi.

Orolqumdan  shamolda  chang-to’zon  ko’tarilib,  atrof-muhitga  zarar  keltira

boshladi. Dengizning  sho’rligi  ham  tobora  ortib  boryapti. Bularning  hammasi

xalqaro  muamoga  aylandi.  Orolni  qutqarish  xalqaro  jamg’armasi  tashkil  etildi.

Bu  jamg’armani  1997-1999 yillarda  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Islom

Karimov  boshqardi. Orol  muammosi  yechimini  topish  maqsadida  O’rta  Osiyo

respublikalari  prezidentlari  bir  necha  marta  uchraruvlar  o’tkazdilar.Orol  dengizi

atrofida  70 dan  ortiq  suv  havzalari  barpo  etildi. Xitoyliklar  bilan  hamkorlikda

Orol  dengiziga  quyiladigan  kanallar  qurilyapti. 1999-yilga  kelib  Orolning

chekinishi  to’xtatildi. Endigi  vazifa  dengiz  suvini  butun  choralar  bilan

---

31

ko’paytish, Orolqumda  tuz  va  qum  ko’chishini  to’xtatish  va  eng  asosiysi  dengiz

atrofida  istiqomat  qilayotgan  aholining  salomatligi  haqida  qayg’urishdan  iborat.

Orol  dengizi  atrofida  yashayotgan  aholida  ko’proq  buqoq, kamqonlik

kasalliklari  uchraydi. Tug’iladigan  yosh  bolalar  esa  kasalmand  bo’lib  tug’iladilar.

Biz  u  yerda  yashayotgan  aholining  salomatligi  haqida  qayg’urishimiz  kerak. Har

doim  shifokor  nazoratida  bo’lishlari  kerak. Faqatgina, Orol  dengizini  qurib

qolishini  oldini  olish  mumkin. Uning  uchun  biz  suvni  bekordan  bekor  isrof

qilmasligimiz  kerak. Agar  aholini  ko’chirishni  iloji  bo’lmasa  buqoq  va

kamqonlikka  qarshi  dori-darmon  bilan  har  vaqt  aholini  ta’minlab  turish  kerak.

Yana u yerdagi  har  bir  aholiga  vitaminli  dorilar  yetkazib  berish  kerak. Mevalar,

sabzavotlar,  oziq-ovqat    va    eng    asosiysi    toza    suv    ham    yetkazib    berish    kerak.

Orol    dengizini    mening    fikrimcha    faqat    1  ta    yo’l    bilan    ko’paytirish    mumkin,

ya’ni, Amudaryo  va  Sirdaryo  suvini  ko’proq  Orol  dengiziga  quyish  kerak. Orol

dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda

balikchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz

suv rejimini unga kuyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda otmosfera

yonilgilari tushishi va yuzadan suvning buglanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy

davrlarda dengiz sathining 1,5 - 2,10 o’zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bo’liq

bo’lib, suvning hajmi 100 - 150 kub km, suv sathi maydoni - 4000 kv, km ni tashkil

etgan.