Sanaat kárxanalarında basqarıw usılınıń qáliplesiwi hám oziga tán

8. 3. Baslıq pazıyletleri hám mádeniyatı.
Pazıylet - bul unamlı páziylet, jaqsı sapa yamasa ózgeshelik bolıp tabıladı. Kisilerde pazıyletlerdiń túrlishe bolıwı hám de minez-qulıqlar insannıń deneinde aylanıp juretuǵın suyıq elementlarǵa kop tárepten baylanıslı ekenligi tájiriybede gúzetilgen.
Filosoflar áyyemgi zamanlardan berli shaxs turpayınıń malum bir formaları nizamlıqların anıqlawǵa, ne nátiyjesinde bir kisi menen ulıwma til tabıw ańsat-ol, basqa bir kisi menen ulıwma til tabısıwdıń hesh qanday ılajı yoqligini, ayırım kisiniń turpayı mantig'i ne menen belgileniwin anıqlawǵa urınıp kelgenler. Minez-qulıq shaxstıń átirap -ortalıq menen ozaro tasirga kirisiw formalarınan ibarat bolib, olar bir qatar faktorlarǵa baylanıslı baladı. Shaxstı jáne onıń xulqatvorini xarakteristikalap beretuǵın tiykarǵı faktorlarǵa tómendegiler kiredi:
 shaxstıń tábiy hám oziga tán psixologiyalıq qásiyetleri;
 mútajlikleri, qızıǵıwshılıqları sisteması ;
 shaxstı basqarıw sisteması, onıń “men-obrazi”.
Shaxstıń tábiy qásiyetleri - bular tuwılǵan waqtından baslap ámeldegi bolǵan ayrıqshalıqlar bolıp tabıladı. Ádetde, olar aktivlik hám tasirchanlik sıyaqlı dinamikalıq xarakteristikalardıń malum dárejede ańlatılıwı menen ajralıp turadı.
Shaxstıń aktivligi hár qıylı xızmetlerge umtılıwında, ozini kórinetuǵın etiwinde, psixik processlerdiń, háreket reakciyasınıń kyechish kúshi hám tezliginde ańlatpalanadı, yaǵniy shaxstıń iskerligine tán bolǵan ózgeshelik retinde kórinetuǵın baladı. Aktivliktiń eń aqırǵı ańlatpası, bir tárepden, úlken kúsh-ǵayrat jumsaw, háreketdegi, iskerliktegi, sóylew degi kúshkorlik bolsa, ekinshi tárepden, psixik iskerlik, sóylew, ım-ishara -belginiń zaifligi, passivligida sawlelenedi. Tasirchanlik shaxstıń asabi qozg'aluvchanligining túrli dárejesinde, onıń átirapımızdaǵı olamga bolǵan munasábetin korsatib beretuǵın sezim-sezimleriniń kúshkorligida kórinetuǵın baladı.
XX ásirdiń 20 -jıllarınıń baslarında shvetsariyalik psixiatr K. G. Yung shaxstıń psixologiyalıq qásiyetlerin “ekstraversiya” hám “introversiya” túsinikleri arqalı tariflab beriwdi usınıs etedi.
“Ekstraversiya” (extra-tısqarı ) shaxstıń sonday psixologiyalıq qásiyetlerin korsatib berediki, bunda shaxs ozining qızıǵıwshılıqların sırtqı omilga, sırtqı ob'yektlarga qaratadı, bazan bunı ozining qızıǵıwshılıqları esabına, jeke áhmiyetin tómenletiw esabına ámelge asıradı. ekstravertlarga xulqatvorining tasirchanligi, ım-ishara -belgiler degi aktivlik, shın júrektenlik ǵayrat korsatish, social konikuvchanlik, ishki álemdiń ashıqlıǵı tán baladı.
“Introversiya” (intro-ishki) shaxstıń az jeke máplerine, ishki álemine dıqqat -itıbarınıń belgilengenler etiliwi menen ajralıp turadı. Introvertlar azlarınıń máplerin eń zárúrli dep esaplab, onı joqarı dárejede qadrlaydilar. Olar ushın adamovilik, biqiqlik, social passivlik, ǵárezsiz analiz etiwge beyimlik, jetkilikli dárejede quramalı social konikish xos bolıp tabıladı.
Ekstraversiya hám introversiyaning sezimiy xarakteristikalar menen birge qasılib keliwi shaxs temperamentini belgilep beredi.
 ozini hádden tıs ıqtıyat etedi
 qandayda xızmetker menen de baylanıstı buzıwdı istamaydi;
 qatal emes, tómen qadaǵalaw etedi;
 suiistemollarga tikkeley jal qoymasa da ozini bilmewka aladı.
Bunday baslıq sırtdan korsatiladigan tasirga beyimligi menen kozga taslanıp turadı.
Demokratiyalıq usıl. Demokratiyalıq sazı grekshe “Demos” sazınan kelip shıqqan bolib, “Xalq” degen mánisti ańlatadı. Sonday eken, demokratiya xalıq hákimligi, demokratiyalıq xalıq bolsa adamlar mápin sáwlelendiredi. Eger demokratiyalıq usıl haqqında gáp ketsa, ol jaǵdayda “baslıq -boysunuvchi”ning ozaro munasábeti ozaro húrmet, isenim tiykarında qurıladı, ba bolsa xalıq pikiri menen esaplawıw bolıp esaplanadı.
Demokratiyalıq baslıq :
1. basqarıw funktsiyaların jámáát pikiri menen esaplawıp ámelge asıradı ;
2. islep shıǵarıwdı basqarıwǵa xızmetkerlerdi tartadı, olardıń bildirgen pikirine qulaq saladı, olar menen máslahátlesedi, unamlı táreplerin inabatqa aladı ;
3. barlıq menen ese hám shın júrekten munasábette baladı, artiqmashliǵin bildirmeydi;
4. buyrıq beriw yoli menen emes, bálki ishontirish usılında jumıs tutadı ;
5. boysunuvchilarning jeke ǵayratın, dóretiwshilik iskerligin rawajlantıradı hám jámáátte ortoqlik hám ısker ortalıqtı jaratadı.
Demokratiyalıq usıl bo'ysunuvchilar ushın olardıń ǵayratların rawajlandırıw, az huqıqları sheńberinde azların erkin tutıwları ushın jaqsı sharayat jaratadı.
Belgilengen basshılıq usılları sap halda uchramaydi. Turmısda hár bir baslıqtıń jumıs usılı hár túrlı baladı, lekin joqarıdaǵı úsh usıldan biri ayqınlaw sezilib turadı. Hár qıylı islep shıǵarıw jaǵdaylarında hár túrlı xızmetkerge salıstırǵanda basshılıqtıń unamlı táreplerinen paydalanıw kerek. Baslıq haqıyqıy jaǵdayǵa qaray jumıs tutıwı hám boysunuvchilarning oziga tán jeke páziyletlerin esapqa alıp mámile etiwi kerek.
Hár bir basqarıw usılınıń natiyjeliligin bahalaw ushın amerikalıq alım R. Laykert tómendegi koefficiyentti esaplawdı usınıs etken:
 
MKU
IU
Klak

Bunda : K - avtokratik - liberallik koefficiyenti;

IU - basshılıq usıl daǵı isontirish elementleri jıyındısı ;
MKU - basshılıq usılındaǵı májbúrlew elementleri jıyındısı.
R. Laykertning pikrine qaraǵanda, bul koefficient 1, 9 ni uyımlastırıwı kerek. Basqasha etip aytqanda basshılıq usılı baslıq ishontirish elementlerin májbúrlew elementlerinen shama menen eki ese kóbirek qollangandagina onıń basshılıq usılı optimal, maqsetke muwapıq, nátiyjeli bolǵan esaplanadı.
Ulıwma hár úshew túrdegi basshılıqtıń basqarıw funktsiyaların orınlaw daǵı jáne social munasábetlerdegi oziga tán ayrıqshalıqlardı tómendegi sızılmada ulıwmalastırıp korsatish múmkin (8. 2. 1-shizma).
 ozini jámáátten uzaq tutadı, jámáát azolarini tikkeley noorin háreketleriniń
sın pikir etiliwine chiday almaydı ;
 oziga boysunuvchilarning háreketlerin keskin túrde sın pikir bıdırdıwdı jaqsı koradi;
 turaqlı buyrıq beriwge, hámmeni az tileklerine sazsız boysundirishga ıntıladı ;
 kop sóylewdi unamaydı, lekin qal astında isleytuǵın xızmetkerler menen mámilede bolǵanda onıń basshılıq namısı bálentiligi, ozini úlken tutıwı sezilib turadı ;
 oziga boysunuvchilar aldında qovog'i salınǵan keypiyette baladı.
Qullası, avtokratik baslıq oziga jay qoygan, tákabbır, az qábileti hám múmkinshiliklerine artıqsha ishonadigan, hukmini otkazishga ıntılatuǵın kisilerden jetisip shıǵadı. Bunday baslıq qadaǵalawdan shette qalsa, osha jerde turpayılıq, tákabbirlik, qısıw otkazish, májbúrlew sıyaqlı unamsız jaǵdaylar háwij aladı.
Biraq avtokratik basqarıw usılın hár tárepten jaman dep bolmaydi. Bul túrdegi baslıq shaqmaq tezligindegi reakciyaǵa iye baladı. Ol hár qanday qıyınshılıqtı qoqmay jónge salıw etedi, oziga ishonadi hám jámiyetke basshılıq qılıw qábiletine erisedi. Bazi jaǵdaylarda bolsa, boysunuvchilarning materiallıq dárejesi, etikası tómenligi sebepli bul usıldı tańlap alıw da jumıs berip qalıwı múmkin. Liberal usıl. Liberal sazı mıyırban, saqıy, adamgershilikli yamasa jumsaq degen manoni ańlatadı. Liberal usıldıń ózgesheligi sonda, baslıq ozini basshılıq jaǵdayın kórsetiw etpeydi, kerisinshe, ol bunnan uyaladi hám hádiyselerdiń ozi taraqqiy tabıwına sharayat jaratıp berip olarǵa qospaydı. Qal astındaǵılarǵa húrmet menen shaqırıq etedi hám «juda ótinish etemen» degen sazdı tez-tez isletedi. Qal astındaǵılar pikirin taqat menen tıńlaydı, olar usınısınan paydalı pikirlerdi izlaydi hám olardı turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiwge háreket etedi. Ozining sipoligi yamasa uyalshaqlıǵı ushın «Birinshi qatarlardan» qochadi, áshkaralıqtı unamaydı.
Liberal baslıq :
 shıdamsız, ǵayratsız baladı ;
 az moynına masuliyat alıwdı unamaydı ;
 jumıstı az holiga tastap qoyadi;
 mekemege salıstırǵanda qatiy bolıwdan hayiqadi;
“Temperament” túsinigi latınsha temperamentum - bólimlerdiń tiyisli qatnası, sáykeslik degen manoni ańlatadı. Áyyemgi medicinanıń iri wákilsi Gippokratning insan deneinde qan tiykarǵı orinni basıp alsa, bunday adam jıldam, kiyim-kenshek baladı,
tásirleniwleriniń almasınıwına tez konikib keta qaladı, az átirapında júz balap atırǵan waqıyalarǵa tezlik penen hám qızıǵıwshılıq menen aralasadı, degen pikiri biykarǵa emes. Mine sol qıylı kisilerdi Gippokrat sangviniklar (shad kewilli kisiler) dep ataǵan. Bul latınsha “sangvinis”, yaǵniy qan degen sazdan kelip shıqqan.
Sangviniklar sezim (joshqin) qásiyetleri menen ajralıp turadı.
Sangviniklar: kisiler menen tez til tabıwatuǵın; bir jumıs túrinen basqa bir jumıs túrine demde konikadigan; bir túrde atqarılatuǵın islerdi unamsız ; jańa jaǵdayǵa ańsatlıq penen organatuǵın; shad kewilli; háreketleri kúshli; sóylewi tez; keleshekke isenim menen qaraytuǵın; sazın anıq hám mánisli etip, imoishoralar menen gápiradigan kisiler bolıp tabıladı.

Sangviniklar jumıs processinde keshken kongilsiz hádiyselerdi demde unutadilar. Olar az kúshi hám de qábiletlerine artıqsha ataq beriw ózgeshelikine iye baladılar. Basshılar sangviniklarning jumısın unamsız bahalawdan kora olarǵa salıstırǵanda qattıqol hám qatal bolsalar, unamlı nátiyjelerge erisiwleri múmkin. Sangviniklar joqarı lawazımǵa ıntılatuǵın kisiler baladı. Eger kiside silekey húkimran orin tutsa, oday kisiler salmaqli, tepsa tebranmas, keyipleri hám umtılıwları talay turaqlı, waqıyalar hám turmıs tásirleniwlerine biyparq qaraytuǵın boladılar. Bunday kisiler flegmatiklar dep atalǵan. Áyyemgi grekler silekeyni “flegma” deyiwgen.

Gippokratning pikrine qaraǵanda, eger kiside jeńison ashıw ústin tursa, bunday kisi operativ, qatiy, háreketshe baladı. Bul taypa kisilerdi Gippokrat xoleriklar (qanı qızıq kisiler) dep ataǵan. Áyyemgi grekler ashıwdı “xoley” deyiwgen.
Xoleriklar - kotarinki ruhda isley alatuǵın, qarsılıqlardı jeńa alatuǵın kisiler bolib, olardıń islew zavqi keyipiniń aynıwı menenoq tez ozgarishi múmkin. Olar serjahl, ozini jaqsı koradigan, tez gápiradigan adamlar bolib, basqalardan gápiniń sesler uyǵınlıǵıı ozgaruvchanligi menen ajralıp turadı.
Xoleriklarning saldamlılıq dárejesi tap sangviniklarnikidek baladı. Baslıq hám basqa adamlarǵa salıstırǵanda ozini tog'ri tutadı. Aqır-aqıbetde, Gippokrat taǵı bir tur kisilerdi ajratadiki, bundaylardıń jaǵdayı, ruwxıylıqı birdeyde turmaydı. Olar jaman keyipke koproq beyim baladılar, arzımas zatlardan qattı kuyunaveradilar. Bunday kisilerdi ullı shıpaker melanxoliklar dep ataǵan. Áyyemgi greklerde melanxolik sazı “qara ashıw” degen manoni bildirgen.
Melanxoliklar: áke tasirlanuvchan ózgeshelikke iye; tez tolıqatuǵın hám oziga isenmeytuǵın; táshwishsiz, lekin júdá seziwsheń ; asa arazchan; júdá az kuladigan; aktivligi tómen, tartınshaq, kamg'ayrat; tegerań sebeplerge kozlaridan jas oqib keteberetuǵın ; jańa xızmetkerler menen qıyınshılıq menen til tabıwatuǵın kisiler bolıp tabıladı. Melanxoliklar qolay sharayatta aldına qoyilgan máselelerdi tabıslı atqaradı. Eger ishda sharayat, yaǵniy jaǵday ozgarsa, qıyınshılıq tuwılsa, olar azların panaga alıp turıwadı.
Shaxstıń temperamentidan kelip shıǵıp, onıń qanday reakciya beriwin biliw, temperamentning unamlı qásiyetlerine tayanish hám unamsız qásiyetlerine toqtatıw beriw imkaniyatın tuwdıradı. Mısalı, xolerikning keskinligine kishi piyillik hám bosiqlik menen juwap qaytarıw, flegmatikdıń sustligiga aktivlikti, tasirchanlikni keri qoyish, melanxolikning qayǵısın optimizm menen engish múmkin.
Psixologlardıń dizimnen ótkeriwlaricha, sangviniklar malumotnomalar tayarlawda ádetde kóbinese qaralamalarni qısqartirib jazadılar yamasa olardı
Ulıwma jazbaydilar, xoleriklar kopincha itıbarsızliklari sebepli ápiwayı qátelerge jal qoyadilar, flegmatiklar bolsa waqtıniń atip ketkenligin payqamay, jumıstı keshikib tamamlawları múmkin.
Shaxstıń temperamentidan kelip shıǵıp, onıń málim jaǵdayda ózin qanday tutıwı, qanday reakciya beriwin bahalaw múmkin.
Xızmetkerdiń individual -psixologiyalıq qásiyetlerin biliw ol menen qanday mámilede bolish formasın tog'ri tańlawǵa járdem beredi.
Baslıq mudami óz qol astında isleytuǵın xızmetkerlerdiń qanday ayrıqshalıqlarǵa iye ekenligin jaqsı biliwi, odaǵı unamlı hám unamsız ayrıqshalıqlardı tuwrı bahalay alıwı kerek. Sonda baslıq xızmetkerlerdi nátiyjeli basqara aladı.
Baslıq bir qatar talaplarǵa juwap beriwi kerek. “Basshılıq qılıw” degen sazǵa túsindirme sózliklerde basqarıw, máslahát beriw, baqlaw, yonaltirish, korsatma beriw degen túrli malumotlar berilgen. Bunnan korinib turıptı, olda, házirgi dáwirde basshılar qandırıwı kerek bolǵan talaplar júdá kop bolıp tabıladı.
Olardı besew iri gruppaǵa bolish múmkin:
1. Mınawy jetiklik.
2. Íntızam hám miynet bolǵan munasábet

Flegmatiklar :

tasirchanligi
tómen;
bir
túrdegi isten ekinshi túrdegi jumısqa aste
menen kochadilar; aktivlikleri kem; jańa
jaǵdayǵa qıyınlıq menen iykemlesediler; háreket
hám sóylewleri tómen; kongilsiz hádiyse júz bergende
arqayi’nliklerin
buzmaydilar;
taqatlı,
shıdamlı bolib, sazlaganda xotirjam, ozga
shaxslar menen tınıshsızlanıwlanmay soylesediler.

Flegmatiklar shıdamlılıǵı, shıdamlılıqı, ózin tuta biliwi menen ajralıp turadı.

from-to.uz:

3. Bilim dárejesi
4. Shólkemlestiriwshilik qábileti
5. Basqarıw natiyjeliligin támiyinley alıw
Baslıqtıń sapa páziyletlerin belgileytuǵın kriteryalar kop. Biraq tómendegi unamlı páziyletler olar arasında bólek poziciyaǵa iye: jaw-júreklik, degbirlik, jaqsı niyetlik, saw shubhalılıq, qarapayımlıq, shın júrekten kishi piyillik, mıyırbanlıq, uyańlılıq, qánaatlılıq.
Insan shaxsınıń eń zárúrli táreplerinen biri onıń individuallıǵı bolıp tabıladı. Bul individuallıq shaxs daǵı temperamentda, sezimde, qábilette, feyil-atvor, shıdamlılıq, yad hám basqalarda kórinetuǵın baladı. Áne usılar tasiri astında baslıq ınjıq, dawkes, gúreschan, bilgish hám t.b. zlar bolıwı múmkin (8. 2. 2-shizma). Soǵan qaray xızmetkerler hám basshılar ortasında mubosabat qáliplesedi. Usı qaǵıydalarǵa ámel etken táǵdirdagina Siz basshısıńız menen “shıǵıwıshingiz” hám iskerligińizdi dawam ettiriwińiz múmkin. Hákis iyelegen lawazımıńız menen xayrlashishingizga tuwrı keledi.
Baslıq mádeniyatı degende baslıq odobi hám iqtidori ortasidagi dialektik baylanısıw túsiniledi. Bul baylanısıw tómendegi pazıyletler kompleksinde az hákisin tabadı :
Baslıq mádeniyatı = ádep + iyman + insap + ádalat + iqtidor Ádep - aqılń súyeniwig'i, barlıq pazıyletlerdiń kriteryası. Paydasızǵa xalqımızda “Aqıl menen ádep egiz” deyiwmeydi. Ádep - jaqsılıq menen jamanlıqtıń ayırmashılıǵın biliw, payda menen zálel arasındaǵı ayırmashılıqtı ańǵarıw bolıp tabıladı. Ádep jardeminde kisi az jonini jaman páziyletlerden davolaydi, yoqimsiz ayıplardan poklaydi, shıraylı pazıyletlerdi bezaydi. Ádep baslıqtı eń shıraylı qulıq menen qurallantıradı. Nátiyjede aqıl iyeleri bunday baslıqtan hár ishda razı baladılar. Ádepli baslıq bolsa kúnden-kunga obro tabadı, orını asadı, jumısları gúlleniw tabadı. Bazi hakimlar odobni eń masum hám korkam felga iye bolish desalar, bazilari nafsni barlıq jaramsız ádetlerden tazalaw deydiler. Ulıwma ádep eki qıylı baladı : hikmet odobi hám xızmet odobi. Hikmet odobi páklik hám tog'ri yolga jetekleydi. Xızmet odobi bolsa baylıq hám obroga jetkeredi. Hár ikkisi da ullı pazıylet bolib, biri áziz qilsa, ekinshisi qúdiretli etedi. Iyman arabsha saz ásbapları bolib, leksikalogik manosi - isenim bolıp tabıladı. Iymanlı kisin, atap aytqanda baslıqtı qısqasha sonday xarakteristikalaw múmkin: etiqodli, maslakli, taqıwa, sharm-iybeli, oriyatli, iymenshek, hújdanli. Ápiwayılastırıp aytqanda : Iyman úsh zattıń pútkilliginen ónim baladı : etiqod, iqror hám ámel. etiqod - bul isenim. Iqror - sazda bunı tán alıw. Ámel - jaqsı jumıslar menen bunı tastıyıqlaw. Insap - bul ádalat hám hújdan amri menen jumıs tutıw sezimi hám qábileti, ishda, adamlarǵa munasábette hadallıq, tog'rilik, barabarlıq, alagóleklik hám haqıyqatgoylik bolıp tabıladı. Ozgani az orniga hám sonıń menen birge, az orniga qıyalda qoyib korib da insapǵa alıp keledi. Insap - hár qanday kisiniń, atap aytqanda baslıqtıń jámiyet aldında, aylanaındaǵı kisiler aldında az hatti-háreketi menen mınawy masuliyatini sezim etiwdiń ańlatpası bolıp tabıladı.
 az kásiplik sheberligin, iqtidori-mınawy kámallıǵın astırıw ústinde qayǵılanıw ;
 aqılǵa say turmıs tárizi, jismonan sawlıǵın saqlaw ;
 az-ozini sın pikir tiykarında az kemshiliklerin boyniga olmoq;
 ozini ıntızamǵa boyosundirish;
 az mamanlıǵın asırıwǵa bolǵan umtılıw jáne onıń uddasidan chiqa alıw ;
 hárekettiń maqsetke qaratılǵanlıǵı hám qatiyligi;
 oziga hám miynet iskerligine bolǵan talap etiwshilik;
 etikanıń tómendegi normalarına qatiy ámel qılıw :
 kishipeyillik,
 haqgoylik,
 hadallıq,
 ozini tuta biliw,
 ápiwayılıq, tuwrılıq hám hújdanlıq.
2. Baslıqtıń jámáátke salıstırǵanda mádeniyatliligi:
 Xalqparvarligi, yaǵnıy : adamlarǵa húrmet hám itibar ; adamlarǵa xayrixox hám
itibarlı bolıw ; haq nıyetlilik, biyǵárezlik hám qalıslıq ; adamlardıń qadrqimmatiga jetiw sıyaqlılar.
 Puqaralıq hám kásiplik minnetin orınlaw : adamlarǵa isenim, adamlardıń óz
kúshine, qábiletine bolǵan isenimin qollap -quwatlay alıw, onı jeke
kemshiliklerin jónge salıw etiwge jóneltira biliw; joqarı sóylew mádeniyatına iye.

Bolıw ; sırtqı ko'rininshning ıqshamlılıǵı ; unamsız pazıyletlerge iye bolǵan, nızamqoidalarga ámel etpeytuǵın, odobsiz adamlarǵa, sonday-aq, qan-aǵayın hám jaqın tanıs-bilislerge salıstırǵanda taqatı joq.

 Ozaro munasábette ápiwayı etiket qaǵıydalarına ámel qılıw : kishi piyillik; sıpayılıq ; kamsuqumlik; iymensheklik; saldamlılıq.
 Miynet hám doslıqtaǵı serikchilikda: óz-ara járdem hám quwatlaw ; házirjavoblik hám májburiylik; sózsiz orınlaw ; principiallıq hám isenim; talap etiwshilik.
3. Baslıqtıń jámiyetke salıstırǵanda mádeniyatliligi:
 joqarı dárejedegi puqaralıq, patriotlıq hám baynalminallıq ;
 jámiyet baxıt hám ıǵbalı yolida hadal miynet qılıw, jámiyet baylıǵın kopaytirish haqqında g'amxorlik qılıw ;
 nızamlarǵa, mámleket ıntızamına qatiy ámel qılıw ;
 social minnetti ańǵarıw, jámiyet máplerin buzılıwlarına salıstırǵanda sawıqatsiz bolish;
 huqıqıy, materiallıq hám mınawy juwapkerlikti tán alıw hám ámel qılıw ;
 kopfikrlikka ashıqkongilli bolish jáne onı húrmet qılıw.
Hár qanday jaǵdayda da baslıq qaysı buwında baslıq bolıwınan qatań názer, óziniń tiykarǵı minnetlemesi, yaǵnıy qol astındaǵılardı ozining mısalında tárbiyalawdı unutpasligi kerek. Sebebi baslıq tekǵana lawazım, ol az gezeginde da tárbiyashi, de sotsiolog, da psixolog, ápiwayılastırıp aytqanda, baslıq -bu kisiler ortasidagi quramalı munasábetlerdi ońlawshı, uyqaslashtiruvchi “injenerdir”. Búgingi kúnde jámiyetimiz áne sonday basshılarǵa ota mútáj bolıp tabıladı.
Baslıq xızmetkerlerdi qabıllaw mádeniyatına ıyelewi kerek. Sebebi, xızmetkerlerdi qabıllaw, olardıń uwayımlarına qulaq salıw, salmaqların jeńil qılıw hár bir baslıqtıń minneti hám wazıypası esaplanadı. Sol sebepli de qabıl mádeniyatına ámel qılıw ushın baslıq tómendegilerge itibar bermog'i kerek:
 sáwbetlesińizdi qansha waqıtıńız bar ekenligi tuwrısında eskertiń;
 tek sáwbetlesińiz gáplerine móljel alıp jaǵdaynı kóz aldıńizge keltiriń;
 toqtatıp bolmaytuǵın, úzil-kesil tartıstan ózińizdi tıyıng;
 óz pikirińizdi isenimli hám tolıq aytıń ;
 óz ideyańızdı izbe-izlik menen aytıń ;
 dawısıńızdı bálent etpesten gápiring, sazlarıńız dana -dana hám tuwri bolsın ;
 qarsı eskertiw jaǵdaylarda ózińizge salıstırǵanda sın kózqarastan yondoshing;
 jaysha pikirlew yamasa haqıyqattan da shunaqami - bular ortasındaǵı farqni biling;
 sorawlardı sonday dúzińki, olardı túsiniw birdeyde bolsın ;
 mashqala talqılawın anıq yyechim menen tugating;
 jumıstı qalashtirmang. Asıǵıslıq menen kórsetpe beriń;
 sáwbetlesińizdiń jumısı ózi ushın oǵada zárúrli ekenligin unutpań.
Qabılıńızda bolǵan kisiniń mashqalasın sheshiw múmkinshiligingiz bolmasa da Siz ol kisin shın júrekten, sıpayıshılıq menen kuzating hám xayrixoxlik menen jumısınıń o'nglanib ketiwine úmit baǵıshlaw etiń.
Baslıq keńes hám jıynalıslardı aparıw mádeniyatına da iye bolıwı kerek. Keńes - bul jámáát pikiri, aqıl -ziyreklikin arnawlı bir máseleni talqılaw qılıw hám aqılǵa say qarar qabıllaw maqsetinde uyushtiriladigan jıynalıs bolıp tabıladı.
Baslıq telefonda sóylesiw mádeniyatın da biliwi kerek. Telefon - bu basqarıw baylanısı qurallarından bolib esaplanadı. Odan tog'ri paydalanıw baslıq miynetin ańsatlashtiradi hám jaqınlastıradı.
Baslıq mudami aqsha!
 Baslıq uyqlamaydı - Baslıq dem aladı.
 Baslıq awqat yemaydi - Baslıq kúsh-quwatın tiklaydi.
 Baslıq ichmaydi - Baslıq totinadi.
 Baslıq kóp sóylemeydi - Baslıq xızmetkerlerge o'git beredi.
 Baslıq baqirmaydi - Baslıq óz kóz qarasın tásirli bildiriw etedi.
 Baslıq qáte etpeydi - Baslıq qáwipli qararlar qabıl etedi.
 Baslıq keshikmaydi - Baslıq zárúrli jumıslar menen uslanıp qaladı.
 Baslıq chaynalmaydi - Baslıq óz pikirlerin tárezine salıp kóredi.
 Baslıq qaysarlıq etpeydi - Baslıq izbe-izlik korsatadi.
 Baslıq shaxmat oynamaydı -Baslıq kelesi hatti-háreketleri rejesin dúzedi.
 Baslıq unutpaydı - Baslıq yadın ikir-chikirlardan azat etedi.
 Baslıq ótirik sóylemeydi - Baslıq ilaj qollaydı.
 Baslıq qorqpaydı - Baslıq oy-pikir menen jumıs kóredi.
 Baslıq ǵıybat etpeydi - Baslıq xızmetkerler pikirine qulaq tutadı.
 Baslıq aralasqoq emes - Baslıq barlıq jumısqa bas-qas.
 Baslıq jaǵımpazlardı unamaydı - Baslıq ıntızamlı hám házirjavob xızmetkerlerdi qadrlaydı.
 Baslıq dóretiwshilik pikirdi buwmaydı - Baslıq pikirler proporcionallıǵın yoqtiradi.
 Baslıq para almaydı - Baslıq minnetdarshılıq belgisin qabıl etedi!
Basshısıńızdı qadrlań! Házirgisidan jamanrog'iga uchramaganingizga shukur etiń.
Ádebiyatlar :
1. Ziyavitdinova N. M., Orinov Y. M., Haytov Sr. N. Menejment. Oquv
qollanba. T.: 2012.
2. Kezin A. V. Menedjment: metodologicheskaya kul'tura. M.:Gardariki,
2001.
3. Meskon M., Al'bert M., Xedouri F. Osnovi menedjmenta. M.: Delo, 2002.
4. Sharıfxojaev M., Abdullaev Yamasa. Menejment. T.: «Oqıtıwshı», 2001.
5. Internet saytları : www. Ziyo. net; www. Manajement. ru