Sanaat ka’rxanalarinda investicion rawajlaniwdi finansliq qollap-quwatlawdi ju’zege keltiriw jollari

Shet el investorlarina usınıs etiliwi múmkin bolǵan jeńillikler

T/r	Jeńillikler klassifikatsiyasi gruppaları
1.	Fiksal Jen’illikler	• korporatsiyalar paydasına salıq stavkasın kemeytiw; • eksport dáramatların preferentsial salıqqa tartıw ; • kirip bojlarini kemeytiw; • tezlestirilgen amortizatsiya qóllaw hám oǵan jeńillikler beriw: • ishlarshtng baslanǵısh dáwirinde alınǵan joytıwlardı kelgusidagi paydalar esabınan esap -kitap etiwge ruxsat etish; • investitsion hám reinvestitsion chegirmalar; • social fondlarga badallarni kemeytiw; • salıqqa ólshewli payda summasın isleytuǵınlar sanı hám boshqa miynetke aqsha tólew ǵárejetlerine baylanıslı túrde qisqartirish; • arnawlı valyuta tushumlari, atap aytqanda, islep shıǵarılǵan mahsulotlar kiripinen alınǵan valyuta tushumlariga salıq stavkalarisht kemeytiw; • eksport etiletuǵın ónimdi óndiriste jergilikli xom buyımlardan paydalanıw menen baylanıslı salıq kreditleri; • kiripke jóneltirilgen jemiso. tlarni islep shıǵarıwdı soltgqqa tartıwdı kemeytiw; • turli bajıxana jeńillikleri.
2.	Finansliq Jen’illikler	• kapital ǵárejetler, investitsion joybarlardıń islep imtiyozlar chiqarish hám marketing ǵárejetleriniń bir bólegin oraw uchun tikkeley subsidiyalar; • subsidiyalangan qarızlar ; • olinayotgan qarızlarǵa kepillikler; • kepilliklantan kirip kreditleri; • joqarı táwekelshilik dárejesine iye joybarlar menen baylanıslı investitsiyalarda mámleket kapitalınıń qatnasıwı ; • valyuta stul ózgeriwi, deval'vatsiya menen baylanıslı risklar,shuningdek, kommerciyalıq bolmaǵan riskları ekspropriatsiya, mámleket degi siyosiy basqarıw princpı ózgeriwi hám basqalar ushın jeńillikli kreditlerdi davlat tárepinen qamsızlandırıwlaw.
3.	Basqa Jen’illikler	• investitsion joybarlar infratuzilmasini jaratıw ya’ki imtiyozlar rekonstruktsiya qılıw ǵárejetlerin subsidtshlash; • ishchi hám xızmetkerlerdi oqıtıw ǵárejetlerin subsidnyalash: • xizmatlarni subsidiyalash, atap aytqanda finanslatspirshp ma'nbalari, joybarlardı islep shıǵıw, bazar kon'yunkturasi, xom buyımlar bar ekenligi tuwrısvda maǵlıwmatlar bershts, nou- xaularni rawajlandırıw yamasa sapa qadaǵalawın jaqsılaw ushın texnik múmkinshilikler bershyada járdemlesiw; • preferentsial mámleket kontraktlari; • kelgusida basqa óndiriwshiler kirip kelshdi ushın bozorni jabıw yoig alohvda kompaniyalarǵa ol yamasa bul tovarlardı ishlab shıǵarıwda monopol huqıqlardı beriw; • investorlarni import básekig'adan qorǵaw ; • investorlarga shet el valyutanı beriw (atap aytqanda arnawlı kurslar boyınsha ), shet el qarızlardı alıwda risklardı kafolatlash, shet el valyuta daǵı kreditler boyınsh kontsessiyalar, dáramatogar hám kapitaldı repatriatsiya qılıwda arnawli jeńillikler beriw boyınsha arnawlı programmalardı islep shıǵıw va basqalar.

Keste maǵlıwmatlarinan sonı kóriw múmkin, retsipient mámleketler investiciyalarǵa úsh qıylı túrdegi jeńilliklerdi usınıwları múmkin eken. Bularǵa : fiskal jeńillikler, finanslıq jeńillikler hám basqa jeńilliklerdi kirgiziw múmkin.

Rawajlanǵan mámleketler ámeliyatında tiykarınan finanslıq jeńillikler toparınan kóbirek paydalanadı. Sebebi bul mámleketlerde ishki hám sırtqı investorlarg’a salıstırǵanda birdey sha’rayatlar jaratıladı. Usınıń menen birge bul mámleketlerdiń finanslıq tárepten turaqlılıǵın olarǵa finanslıq jeńillikler beriw múmkinshiligin jaratadı. Bul bolsa, óz gezeginde, shet el investorlarinin’ qosımsha qárejetler qiliwinin’ aldın aladı hám túrli risklardan qorǵanıw múmkinshiligin jaratadı.

Rawajlanıp atırǵan mámleketlerde finanslıq aqshalardıń deficitligi sebep olar fiskal hám basqa jeńillikler toparınan kóbirek paydalanıwadı. Bul investitsiyalardı tartıwda kem aqsha sarp etiw etip, kóbirek investitsiya tartıw múmkinshiligin beredi.

Usınıs qılınıp atırǵan jeńillikler investitsiyalardı tartıwda katga áhmiyetke iye boladı. Investor ushın investitsiyalaw jayın tańlawda usınıs qılınıp atırǵan jeńillikleri birinshi orındı iyelemeydi, biraq bul jeńilliklerden paydalanıw ol ushın óz kapitalın jáne de asırıw imkaniyatın jaratadı. Búgingi kúnde túrli jeńilliklerdi usınıs qılıp atırǵan mámleketler sanı kóp. Investor ushın bul jeńillikler paketin usınıs qılıp atırǵan mámleketlerden birin tańlawda usınıs qılıp atırǵan jeńilliklerdi qaysı shártlerde beriliwi áhmiyetlilew esaplanadı. Mámleketlikler jeńilliklerdi usınıwda milliy rejimdi qollaǵan halda túrli shártlerge qo'yshadi. Pikirimizcha, bul shártlerge tómendegilerdi kirgiziw múmkin.
— kiritilip atırǵan investitsiyalardı minimum kólemin belgilew yamasa olardı kólemi boyınsha túrli dárejede jeńilliklerdi ajıratıw ;
—investitsiyalarni kiritiliwi formaların belgilew;
— kiritilip atırǵan investitsiyalardı jaylastırıw aymaqların belgilew;
— ekonomikanıń belgili bir tarmaqlarına investitsiyalar kiritilgen halda jeńilliklerdi usınıw ;
— usınıs qılınıp atırǵan jeńillikler esabına tejab qalınǵan aqshanı reinvestitsiya qılıw hám basqa shártlerdi qóllaw.
Sonday eken, investor joqarıda alıp kelgen tiykarǵı eki faktorlar, yaǵnıy siyasiy-huqıqıy hám ónim ózine túser bahasın pasaytiruvchi faktorlar ámeldegi
bolǵan táǵdirde investitsiyalaw jayın usınıs qılınıp atırǵan jeńillikleriniń dárejesi hám de olardı beriw shártleri arasında tańlaydı. Sonday eken, usınılıp atırǵan jeńillikler menen birge olardı beriw shártleri de investor ushın úlken áhmiyet kásip etar eken.

22

2. 2. Sanaatda investitsion rawajlanıwdı finanslıq qollap-quwatlaw

faktorlar hám analizi
Investitsiya óz mánisine kura óz quramalılıǵı hám jetiliskenligi tárepinen makro hám mikro ekonomika dárejesinde kórip shıǵıladı. Makroekonomika dárejesinde ol kapitaldı qabıl etiwshi mámleket degi ámeldegi siyasiy, iqtisoliy jáne social jaǵdaylardı óz ishine aladı. Makroekonomika dárejesinde yondashilganda shet el investitsiyalarǵa salıstırǵanda mámleket siyasatı, xalıq aralıq shártnamalar shártlerin atqarılıwı, shet el mulkni milliylestiriw, túrli máseleler boyınsha halqaro shártomalar sistemasında qatnasıw mámleket basqarıw sistemalarınıń bekkemligi, siyasiy jaǵdaydıń turaqlılıǵın, mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıw dárejesi, ekonomikalıq siyasattiń jetiliskenligi, mámleket apparatınıń jumıs natiyjeliligi, bankler sistemasınıń rawajlanıwlashuv dárejesi, pul mámilesi sıyaqlı mámleket byudjettiń turaqlıliga, mámlekettiń ishki hám sırtqı qarızları muǵdarı hám faktorlar esapqa alınadı. Sonı esten shıǵarmaw kerekki, kapitaldı qabıl etiwshi mámlekettiń nızamlarında sáwlelendirilgen tuwrıdan-tuwrı ǵárejetler hám shet el firmalardıń iskerligin shegaralaytuǵın yamasa qadaǵalatugın faktorlardan tısqarı tolıq anıqlanbaǵan birpara qaǵıydalar hám muwapıqlastırılmaǵan processlerdiń bar ekenligi investitsion ortalıqqa unamsız tásir etedi. Investitsiyalardı sanaatqa tartıwda investitsion rawajlanıw muhtining tásiri úlken. Shunki investorlar ushın jaratılǵan qolay shárt-shárayatlar, jeńillikler hám preferentsiyalar olardıń investitsion qararlar qabıllawlarında úlken áhmiyetke iye boladı.
Sanaattı modernizaciyalaw sharayatında investor ushın investitsion qarar qabıllaw eń jetilisken hám juwapkeryatli ilajlardan biri esaplanadı. Búydewge tiykar, investor bir waqtıniń ózinde, bir qatar kup kriteryalı hám kóp jónelisli faktorlardı bahalawı zárúr boladı. Sol sebepli de investorning hár qanday investitsion qarar qabıllawında mámleket, aymaq yamasa tarmaqtıń investitsion ortalıǵın úyreniw eń zárúrli
23

másele esaplanadı. Investitsiya jóneltiriwi kerek bolǵan region yamasa mámleket degi jaǵday qanshellilik qolaysız yamasa ol yerla anıq emeslikler bolsa, investorning itibarı sol jerdegi investitsion ortalıqtı bahalab beretuǵın ekspertler juwmaǵına sonshalıq jidaiy qaratılǵan boladı. Sonday eken, investitsion ortalıqtı qolaylıǵı tikkeley hám tikkeley bolmaǵan investitsion ortalıqqa tásir etiwshi faktorlarǵa baylanıslı boladı.

Ekenin aytıw kerek, sońǵı jıllarda mámleketimizde sanaatqa investitsiyanı qosıw tupten jaqsılaw, isbilermenlik iskerligin shólkemlestiriwdiń jáhán ámeliyatınan paydalanıw hám sol tiykarda mámlekettiń xalıq aralıq reytingin jáne de kóteriw boyınsha izbe-iz kompleks ilajlar qorılmoqda.
Házirgi kúnde Ózbekstan ekonomikasınıń barlıq tarawlarında ózgerisler, strukturalıq islohatlar ámelge asırılıp atır. Bunday islohatlarning alıp barılıwı tikkeley mámleket degi investitsion process, mámlekettiń investitsion siyasatı, onıń ústin turatuǵın baǵdarları hám mámleket degi kárxanalar investitsion aktivligine baylanıslı. Sońǵı jıllarda rida investitsion iskerlikti asırıw, onı kúsheytiw boyınsha qatar ámeliy ilajlar ótkerildi, investitsion iskerlikti tártipke salıp turıwshı qatar nızam hám nızam astı hújjetleri qabıllaw hám de turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etilip atır.
Investorlar ekonomikalıq nátiyje alıw maqsetinde ámelge asırmoqchi bolǵan investitsion iskerlik bir neshe investitsion elementlerden dúziledi. Investor óz ixtiyoridagi investitsion resurslarini isbilermenlik joybarına jumsawdan aldın, tiykarǵı dıqqat qoyıwın eki investitsion elementke qaratıwı kerek. Bular investitsiya ortalıǵı hám investitsiya ortalıǵına tásir etiwshi faktorlar bolıp tabıladı. Investitsiya ortalıǵı - belgili bir aymaqǵa kirgizetuǵın investitsiyalardıń natiyjeliligin asırıw ushın ámelge asırılǵan ilajlar nátiyjesinde jaratılǵan shárt-shárayatlar jıyındısı esaplanadı.
Qolay investitsion rawajlanıw ortalıǵın qáliplestiriw asosiy
24

ekonomikalıq faktorlardan bolıp, ekonomikalıq rawajlanıwdıń turaqlı pátleri hám bazar institutlarınıń, bárinen burın, bekkem xojalıq nızamchiligi, rawajlanǵan bank-finans sisteması bar ekenligi esaplanadı.

Investitsiyalawdı mámleket tárepinen finanslıq qollap-quwatlawǵa qaratılǵan ilajlar da belgili áhmiyetke iye. Investitsion rawajlanıw ortalıqtı jaqsılawdıń tiykarǵı baǵdarları analiz etkende, olardıń ko'pi uzaq múddetli xarakterge iye ekenligi belgili boldı. Investitsiya nızamshılıǵın jaqsılaw arqalı investitsion ortalıqtı jáne de ózine tartatuǵındorligini asırıw múmkin.
Ommillar oǵırı kóp hám túrlishe. Mámleket degi investitsion rawajlanıw ortalıqqa bir qatar faktorlar tásir kórsetedi (2. 1-shizma) 9.

2. 1-shizma

Sanaat kárxanalardı investitsion rawajlandırıwdı finanslıq qullab quvattlashga tásir etiwshi faktorlar

Mámleket degi siyasiy turaqlılıq

Mámleket degi salıq sisteması

Mámleket degi makroekonomikalıq turaqlılıq

Mámleket degi bank sistemasın rawajlanǵanlıq dárejesi

Mámlekettiń geografiyalıq jaylasıwı hám jol-transport infratuzulmasini

rawajlanǵanlıq dárejesi

9 Avtor tárepinen islep shıǵılǵan

25

Lekin túpkiliklileri tómendegiler:

— birinshiden, mámleket degi sanaat kárxanaların turaqlılıǵın.
Mámlekette iskerlik júrgizeip atırǵan siyasiy partiyalar óz programmaları tiykarında ǵárezsiz iskerlikti ámelge asırıwı siyasiy turaqlılıqtı belgileytuǵın tiykarǵı kórsetkishlerden esaplanadı ;
—yekinshiden, mámlekette tuwrı jolǵa qoyılǵan salıq sisteması bolıp tabıladı.
Investitsion ortalıqtı belgileytuǵın bul faktor da investitsiyalardı qosıw, investitsion iskerlikti rawajlandırıwǵa jaqınnan xızmet kórsetiwshi tiykarǵı faktorlardan biri esaplanadı.
1997 jıl mamlaktimizda " Salıq kodeksi" qabıllandı hám dáwir talabına sáykes bolıwın támiyinlew ushın, onı jańa redakciyası 2008 jılda qayta islep shıǵılıp salıq tólewshiler hukmiga silteme etildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2012 jıl 10 aprelde qabıl etilgen " Tuwrıdan-tuwrı jeke shet el investitsiyalardı qosıwdı xoshametlew boyınsha qosımsha ilajlar tug'risidagi Pármanı mámlekette investitsiya ortalıǵın jáne de jaqsılaw, jekelestiriw, islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw, texnikalıq tárepten qayta úskenelew hám rekonstruktsiya qılıw, respublikanıń artıqsha jumısshı kúshi ámeldegi bolǵan regionlarında jańa jumıs jaylardı jaratıw programmaların ámelge asırıwǵa tug'ridan-tuwrı jeke shet el irvestitsiyalarni keń qosıw, sonıń menen birge, shet el investorlar ushın isenimli huqıqıy qorǵaw hám kepilliklerdi támiyinlewge qaratılǵan. Pármande kórsetilgeni sıyaqlı, “.. shet el investorning pul formasındaǵı úlesi 5 million AQSh dollarınan kem bolmaǵan tazadan tashkil atırǵan shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı mámleket diziminen ótken sáneden baslap 10 jıl dawamında salıq nızamchiligida ózgerisler júz bergen jaǵdaylarda, yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın payda salıǵı, qushilgan baha salıǵı (tovarlar, jumıslar, xızmetlerdi realizatsiya qılıw aylanbası ), múlk salıǵı, abadanlastırıw jáne social infratuzilmani rawajlandırıw salıǵı, birden-bir social tólew, birden-bir salıq tólemi tólewden, sonıń menen birge Respublika jol

26

fondına hám de Byudjetten tısqarı ulıwma bilim beriw mektepleri, kásip-óner kolledjler, akademikalıq liceyler hám tabbiyot mákemelerin rekonstrukitsiya qılıw, jetilisken remontlaw hám úskenelew fondına májburiy ajıratılǵan qarjılar tólewdiń usı kárxanalar mámleket diziminen ótiw sánesinde ámel etken normaları hám qaǵıydaların qóllawǵa haqılıdirlar”;
2. 2-keste
Ózbekstan Respublikasınıń 2013-2017 jıllarda makroekonomikalıq rawajlanıw kórsetkishleri (aldınǵı jılǵa salıstırǵanda ósiwi, % te)

№ Makroekonomikalıq 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil 2017 jıl

ko'rsatkichlar (% te) (% te) (% te) (% te) (% te)

11 Jalpı ishki ónim 8, 0 8, 1 8, 0 7, 9 7, 8

22 Sanaat ónimi 8, 8 8, 3 8, 0

33 Awıl ho'jaligi 6, 8 6, 9 7, 0

44 Tartılǵan 11, 3 10, 9 9, 5

investitsiyalar

55 Kirip kólemi 10, 9 8, 5 7, 4

66 Infiliyatsiya dárejesi 6, 8 6, 1 5, 6

77 Mámleket byudjet jaǵdayı 0, 3 0, 2 0, 1

88 Ortasha mıynet haqı ósiwi 20, 8 23, 2 21, 9

99 Hizmatlarning 53, 0 54, 0 54, 5

YaIMdagi úlesi

110 Kishi biznesning 55, 8 56, 0 56, 7

YaIMdagi úlesi

*Ózbekstan Respublikası Mámleket Statistika komiteti maǵlıwmatları tiykarında avtor tárepinen tayarlanǵan.
- uchinchidan, makroekonomikalıq turaqlılıq. Ǵárezsizlik dáwirine názer salatuǵın bolsaq, mámleket degi tiykarǵı makroekonomikalıq kórsetkishler turaqlı ósiw pátine ıyelep atır. Bunı tómendegi keste maǵlıwmatları tiykarında kóriwimiz múmkin.
Keste maǵlıwmatlarınan kórinip turıptı, olda, biziń milliy ekonomika jedel rawajlanıw tendentsiyasına iye. 2015 finans jılında tartılǵan investitsiyalar kólemi makroekonomikalıq kórsetkishler arasında joqarı tekshege kóterildi. Buǵan baylanıslı Birinshi Prezidentimiz Islam Karimov óz lekciyalarında aytıp ótkenleri sıyaqlı : “2015 jılda áne sol maqsetlerge barlıq derekler esabınan 15 milliard 800 million AQSh
27

dolları muǵdarında investitsiyalar qosıwdı hám ózlestirildi. Bul bolsa ótken jılǵa salıstırǵanda 9, 5% procent kóp bolıp esaplanadı”;

- tórtinshiden, mámleket degi bank sistemasın rawajlanǵanlıq
dárejesi. Házirgi ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında mámleketimizde investitson ortalıqtı jaqsılaw ushın bank sistemasınıń turaqlılıǵındı támiyinlew zárúrli ústin turatuǵın wazıypa qilb belgilengen.
Mámleket degi bank sistemasınıń turaqlıliga, birinshi náwbette, kommerciya banklerdiń nátiyjeli iskerligine baylanıslı. Kommerciya bankleriniń kapitalashuvi hám investitsiyalıq aktivligin jáne de asırıw, ekonomika daǵı strukturalıq ózgerislerdiń ústin turatuǵın baǵdarların qayta qayta tiklew hám keńeytiw, islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalawǵa qaratılǵan kreditlash kólemin asırıw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Mámleketimizde kommerciya banklerin investitsion iskerligin rawajlanıwı nátiyjesinde bir ǵana 2015 jılda ekonomikamızǵa 10, 2 trln sum investitsion kreditler ajıratılǵan bolsa 2017 jıl 12, 8 trln sum investitsion kreditler ajıratıldı.

28

2. 2-diagramma

Ózbekstan Respublikası kommerciya bankleri tárepinen ajıratılǵan nivestitsion kreditler dinamikasi* (trln so'mda)
2017 y.

12, 8

2016 y.

11, 9

2015 y.

10, 2

2014 y.

8, 5

2013 y.

7, 2
0 2 4 6 8 10 12 14

*Ózbekstan Respublikası Oraylıq Banki maǵlıwmatları tiykarında avtor tárepinen tayarlanǵan.

Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında kommerciya bankleri jetkilikli

kapitalga ega, moliyaviy barqaror bo'lishi, ular yirik investitsiya
institutlarına aylanıwı dárkar.

2. 3. Investitsion rawajlanıwdı finanslıq qollap-quwatlaw

mexanizmleri
Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında jergilikli jiynaw procesi jetkiliklishe aktual esaplanadı. Turaqlı hám teń salmaqlılıqlasqan ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew ushın finanslıq resurslar áyne aymaqlarda qáliplesedi. Jergilikli jiynaw degende pul qarjları arnawlı bir bóleginiń kontsentratsiyası túsiniledi. Olar ústin turatuǵın túrde investitsion joybarlardı investitsiyalawǵa qosıladı. Aymaqta finanslıq resurslar kontsentratsiyası tómendegi tiykarǵı jollar arqalı ámelge asıwı múmkin (2. 2-shizma);
- shahar sheńberinde islep shıǵarıw iskerligi hám ónimler satılıwı nátiyjesinde;
29

- shahar islep shıǵarıw hám tovarlardı basqa orında satıw nátiyjesinde;

- boshqa qala hám mámleketlerde islep shıǵarılǵan ónim realizatsiyasi jolı menen;
- investitsiya kirgiziw nátiyjesinde;
- respublika byudjetinen ajıratıw hám transfertlar jiynaw nátiyjesinde;
- bank iskerligi nátiyjesinde;
- mahalliy salıqlar undirish jolı menen.
Qalada fondlar jańa islep shıǵarıw quwatların engiziw hám ámeldegilerdi rekonstruktsiya qılıw menen de baylanıslı. Jańa islep shıǵarıw fondlari hám jumıs orınlarındı payda etiwde tómendegi tiykarǵı maqsetler názerde tutıladı ;

-
-

qala tutınıw talabın qandırıw ; jańa jumıs orınalarini jaratıw ;

- investitsiya aǵımın támiyinlew ushın xojalıq aylanbasına aymaqlıq tábiy-ekonomikalıq potencial menen baylanıslı bahanı kirgiziw.

Samarqand wálayatı qalalarinig ayriqsha qásiyetleri hám tábiy-ekonomikalıq potencialı bar ekenligin esapqa alıp, finanslıq resurslar jiynaw sheńberinde olar ushın birden-bir siyasat islep shıǵıw ámelde múmkin emes. Investitsion processni aktivlestiriw jergilikli islep shıǵarıw rawajlanıw ushın dúmpish berip, jańa texnologiyalardı engiziwge, xojalıq júrgiziw hám menejment sistemasında nátiyjeli mexanizmler qáliplesiwine múmkinshilik beredi.

30

2. 2-shizma
Samarqand qala finanslıq resurslariniń qáliplesiwi

Qalalarda investitsion aktivlik máseleleri tómendegiler menen shártlangan:

— birinshiden, bazar ekonomikası sharayatında investitsion ıqlımdıń mazmunı hám mánisi, aymaqlıq -ekonomikalıq mexanizm degi onıń ornı hám áhmiyetin anıqlawǵa baylanıslı ilimiy izertlewler jetkilikli emes;
— ekinshiden, sociallıq-ekonomikalıq munasábetler sistemasın ózgerip baratırǵan ishki hám sırtqı sharayatlar menen sáykeslikke keltiriw,
ekonomikalıqoning, sonıń menen birge, aymaqlıq birlikler degi zamanagóy bazar institutlarınıń mámleket hám mámleketlik emes sektorları jumıs alıp barıw qaǵıydaların shakilantirish zárúriyatınıń bar ekenligi;
— úshinshiden, mámleket kepillikleri hám jergilikli investitsion ǵayratlar shegarası belgileniwi;
— tórtinshiden, sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń aymaqlıq birlikleraro differentsiatsiyasi ósiwi, respublika hám aymaqlar ortasında
31

byudjetlararo munasábetlerdi jetilistiriw kerekligi, atqarılıp atırǵan funktsiyalar kólemi hám jergilikli basqarıw shólkemleri tárepinen bul maqsetlerge ajıratılǵan finanslıq resurslar muǵdarı ortasındaǵı uyqaspawshılıq;

— besinshiden, jáhán ámeliyatı kórsetdiki, ekonomika transformaciyasına jańa texnologiyalardı engizil menen eriwiladi. Naǵız ózi jaǵday da aymaqlıq birlikler dárejesinde qolay investitsiya ortalıǵın aktiv qáliplestiriwnii talap etedi;
— altınshıdan, aymaqlar ekonomikası pútin mámlekettiń ekonomikalıq ósiwine tikkeley tásir kórsetedi.
Qalalardı investitsiya mexanizmi mánisi hám tiykarǵı qásiyetlerin anıqlaw ushın metodikalıq jantasıwlardı islep shıǵıw investitsion rawajlanıwdıń kontseptual baǵdarın tiykarlash, investitsiyalaw ushın derek hám sharayatlardı qáliplestiriw, investitsion potencial hám aymaqaning
investitsion ózine tartatuǵındorligini bahalaw, ekonomikanıń bólek tarmaqlarına investitsiya kirgiziw maqsetinde aymaqlıq birliklerdiń ishki finanslıq rezervlerinen nátiyjeli paydalanıw baǵdarların anıqlaw sıyaqlı wazıypalar óz sheshimin tabıwın talap etedi.
Qalanı investitsiyalaw izertlewleriniń ilimiy-metodikalıq jantasıwlarında umumrespublika hám aymaqlıq máplerin esapqa alıw zárúrli orın tutadı. Tapy mápler, áwele, islep shıǵarıw procesiniń ayriqshalıgınan, sonıń menen birge, ekonomika strukturası qásiyetlerinen, tábiy-ekonomikalıq potencial, ishki múmkinshilikler, finanslıq resurslar hám basqalardan kelip shıǵadı.
Qala daǵı sociallıq-ekonomikalıq processlerge umumekonomikalıq jaǵday, tarmaq hám tarmaqlgararo sáykeslikler, aymaqlıq birlikleraro hám sırtqı ekonomikalıq baylanıslar tikkeley tásir ótkeredi.
Investor qıdırıw, qalalar daǵı sanaat kárxanaların investitsiyalaw ushın sharayat jaratıw zárúrli hám quramalı mashqala esaplanadi. Bul mashqala respublika kóleminde bolǵanı sıyaqlı qala dárejesinde de hal

32

etilish kerek.

Qalada investitsiya iskerligi kelesheklerin bahalawda finanslıq resurslarǵa, talap hám usınıs, ámeldegi investitsiya resursları dárekleriniń kólemine, investitsiya procesi institutlarına, investitsiya strukturasına, investitsion ıqlım hám investitsion qızıqlıqqa tayanish zárúr.

Normativ-huqıqıy baza hám makroekonomikalıq sharayatlar, pul-kredit, byudjet-salıq, bajıxana hám amortizatsiya siyasatı investorlar ushın jeńillik hám de kepillikler sistemasın jaratıw ushın xızmet etedi. Sonıń menen birge, investitsiya tartıw boyınsha qala dárejesinde islep shıǵılǵan ilajlar kompleksi de zárúr.

Respublika byudjeti hám jergilikli byudjetler arqalı investitsiya siyasatı baǵdarların belgilewde xalıq dáramatları hám amanatları, bántlik hám jumıssızlıq, turarjoy menen támiyinlengenlik, social xızmetler kópshilikke arnalǵanlıǵı, saw-salamatlıq jaǵdayı hám tálim dárejesi, rawajlanǵan tálim bar ekenligi esapqa alınıwı kerek. Jergilikli byudjetlerdiń tabıslı bólegin investitsiyalardıń ishki dáreklerine jóneltiriw principial jónelis esaplanadı. Xalıq amanatların real investitsiyaǵa mobilizatsiyalash da zárúrli bolıp tabıladı.
Rawajlanıp atırǵan qaladan sanaattı investitsion qollap-quwatlawda bántlik dárejesin asırıw, kishi isbilermenlikti rawajlandırıw wazıypasın orınlawshı donor hám xalıq aralıq finans shólkemleri arnawlı bir jay iyeleydi.
Qalada iskerlik júrgizeip atırǵan kishi biznes hám jeke isbilermenlik qarjları investitsiyalawdıń zárúrli deregi bolıwı kerek. Ámeldegi hám jańa kárxanalar finanslıq turaqlılıǵındı asırıw amortizatsiya ajıratılǵan qarjıları arqalı olardıń kelesi rawajlanıwına investitsiya kirgiziwde xızmet etedi.
Qalaǵa tuwrıdan-tuwrı kiritilip atırǵan shet el investitsyalar xalıq aralıq sherikliktiń basqa sharayatlarına salıstırǵanda qatar sezilerli

33

artıqmashılıqlarǵa iye. Birinshiden, shet el zayom hám kreditlerden ayrıqshası túrde sırtqı qarızǵa qosımsha tólew tushmaydi, kerisinshe, onı qaytarıw ushın aqsha toplawǵa múmkinshilik beredi. Ekinshiden, olar tavar hám xızmetler óndiriske quymalar ushın kapital deregi bolıp xızmet etedi, jańa texnologiyalar, nou-xau, basqarıw hám marketingning aldıńǵı metodalari qosilishini támiyinleydi. Úshinshiden, shet el texnologiyalar aymaqlıq birliklerdi jáhán ekonomikası hám islep shıǵarıw hám de taǵı basqaruvning xalıq aralıq standartlarına jaqınlastıradı, jergilikli xojalıqtıń jáhán jámiyetshiligine jáne de intensiv integraciyasına múmkinshilik jaratadı.

Bul jerde gáp jaysha shet el kapital haqqında barmayapti, bálki dúnyanıń túrli mámleketlerinde basqarıw tájiriybesine, bilimge, ekonomikanıń uyqas sektorında úlken tájiriybege iye strategiyalıq sherikler haqqında sóz yuritilmoqda.
Shet el kapital aǵımın xoshametlew ushın prognozlastırıw múmkin bolǵan uzaq múddetli qolay ortalıq jaratıw talap etiledi. Bul jerde shet el biznes múlkshilik huqıqına tiyisli mámleket kepilliklerine qızıǵadı.

34

III BOB. INVESTITsION RIVOJLANIShNI MOLIYaVIY QO'LLAB-QUVVATLAShNI TAKOMILLAShTIRISh YO'LLARI

3. 1. Sanaat kárxanaların investitsion iskerligin rawajlandırıwdı ámelge asırıwdı qollap-quwatlawdı mámleket ekonomikasında tutqan ornı
Mámleketimizde investitsiya iskerligin ámelge asırıw boyınsha kóplegen tabıslarǵa eriwilayotgan bolıp, bul investitsiyalardı qollap-quwatlawǵa qaratılǵan islerdiń aktiv alıp barılıp atırǵanlıgınan dárek beredi. Biraq, usınıń menen birge, investitsiya iskerligin ámelge asırıw boyınsha bir qatar máseleler de ámeldegi bolıp, olar gápine kommerciya bankleri investitsion aktivliginiń joqarı dárejede emesligi; investitsiya
iskerligin finanslıq qamsızlandırıwlaw sistemasınıń jetkilikli dárejede rawajlanbaǵanlıǵı ; kommerciya bankleri, sonıń menen birge xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerde investitsiya iskerligin finanslıq analiz qılıw hám joybarlaw boyınsha joqarı maman qánigelerdiń jetkilikli dárejede emesligi hám basqa sol sıyaqlılardı kirgiziw múmkin. Bunday mashqalalardıń sheshimin tabıwda mámleketimiz aymaqlarına investitsiyalardı tartıwda finans-kredit sistemasın jetilistiriw mútajligi júzege keledi, buǵan baylanıslı ilimiy-ámeliy usınıslardı islep shıǵıw aktual áhmiyetke iye boladı.
Investitsiyalar hár qanday xolatda da social - ekonomikalıq rawajlanıwın háreketlendiriwshi kúsh bolıp, olardıń járdeminde ekonomikanıń innovatsiyalar hám joqarı texnologiyalar tiykarında rawajlanıwı qollap -quwatlanadı, import ornın basıw hám kiripbop ónimler islep shıǵarıw processleri tabıslı ámelge asıriladı. Zamanagóy infratuzilmalar rawajlantiriladi, tazadan -jańa jumıs jayları jaratılıp jumıssızlıq mashqalasınıń aldı alınadı hám eń tiykarǵısı erkin báseki hám isbilermenlik munasábetlerine tiykarlanǵan zamanagóy ekonomikalıq sistema rawajlantiriladi. Investitsiyalardıń taǵı bir zárúrli áhmiyeti sonda, olar hár qanday mámlekettiń jaqın hám uzaq kelajaqda rawajlanıw kelesheklerin belgilep beredi.
Ózbekstan Respublikasınıń “Investitsiya iskerligi tuwrısında”gi jańa
35

tahrirdagi Nızamında investitsiyalarǵa tómendegishe tariyp beriledi; “investitsiyalar - nızam hújjetlerinde qadaǵan etnmagan isbilermenlik iskerligi hám basqa túrdege iskerlik ob'ektlerine kirgizetuǵın materiallıq hám nomoddiy naǵıymetler hám de olarǵa bolǵan huqıqlar, sonday-aq intellektuallıq mulkka bolǵan huqıqlar, sonıń menen birge reinvestitsiyalar”.

Sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikasınıń “Investitsiya iskerligi tuwrısında”gi Nızamına kura; “investitsiya bul - ekonomikalıq nátiyje (payda, dáramat ) alıw yamasa unamlı, social nátiyjege erisiw ushın sarplanatuǵın pul qarjları, banklerge qoyılǵan amanatlar, shemirshekler, qımbatlı qaǵazlar (aktsiya, obligaitsiyalar), texnologiyalar, mashinalar, ásbap -úskeneler, litsenziyalar hám nátiyje beretuǵın basqa hár qanday baylıqlardir”.
Ekonomika pánleri doktorı professor I. A. Axmedov investitsiyalardı tómendegishe tariyplagan: “investitsiya delingende barlıq túrdegi milliy hám intellektuallıq baylıqlar tushunilib, olar isbilermenlik iskerligi ob'ektlerine jóneltirilip dáramat keltiriwi yamasa qandayda bir-bir unamlı nátiyjege jetiwi zárúr”.
MDH mámleketleri izertlewshilerdińi arasından Rossiyalıq qánige T. T. Frolovaning pikirine kóre; “investitsiya - bul jeke sektor hám mámleket tárepinen mámlekettiń ishinde hám mámleketten sırtda ekonomikanıń túrli tarmaqları hám qımbat bahalı qog'azlarga uzaq múddetli qoyılatuǵın kapitaldir”.
Rossiyalıq basqa bir gruppa ilimpazlar M. I. Rimer, A. D. Kasatov hám N. N. Matienkolar pikirlerine kóre bolsa ; “ekonomikalıq ádebiyatlarda investitsiyalar isbilermenlik iskerliginiń ob'ektlerine aqshalardı investitsiya qılıw arqalı ehtyojlarni keyingi jıllar dawamında jáne de tolıq qandırıw maqsetinde naǵıymetlerdiń ámeldegi tutınıw etiliwinen waz keshiwge qaratılǵan háreketdir”.
Ulıwma alǵanda, bul sıyaqlı tariyplerdi taǵı kóplegen keltiriw múmkin bolıp, olardıń mazmunı bir-birlerin óz-ara toltırıp baradı. Biz joqarıda keltirilgen tariyplerden kelip shıqqan halda investitsiyalarǵa tiyisli óz

36

tariypimizni keltirip o'tmoqchimiz; investitsiyalar degende kapitaldı keyinirek dáramat alıw maqsetinde qandayda bir-bir mámleket, aymaq, tarmaq yamasa, basqa ob'ektlerge jóneltiriw túsiniledi. Investitsiyalardıń sanaat rawajlanshidagi áhmiyetin jáne de anıqlaw oyda sawlelendiriwimiz ushın tómendegi sızılmanı keltirip ótemiz:
3. 1-shizmadan kórinip turıptı, olda, investitsiyalar kelip shıǵıw dáreklerine kóre tiykarınan ekine, yaǵnıy shet el investitsiyalar hám ishki investitsiyalarǵa bólinedi. Investitsiyalardıń bul eki túri de tómendegi ob'ektlerdi rawajlandırıwǵa jóneltiriledi: aymaqlar, tarmaqlar, shólkemler hám isbilermenlik sub'ektleri.
Aymaqlarǵa investitsiyalardı tartıwdıń eń zárúrli shárti bolıp aymaq ekonomikasınıń rawajlanıw jaǵdayı hám qásiyetlerinen kelip shıqqan halda jumıs tutıw esaplanadı. Haqıyqattan da, hár qanday aymaq ayriqsha iqtasodiy shárt-shárayatlarǵa iye bolıp, olardı kompleks tárzde úyreniw investitsiyalardı tartıwda tuwrı jantasıwǵa jay jaratadı.
Sol Orında aymaq ekonomikasına Rossiyalıq izertlewshi V. V. Mishenko tómendegishe tariyp beredi: “aymaq ekonomikası - bul aymaqtıń tariyxıy, demografik, milliy, diniy, ekologiyalıq, tábiy-resurslı qásiyetlerin esapqa alǵan halda aymaq xojalıǵınıń qáliplesiwi hám iskerlik kórsetiwi procesi menen birge, aymaqtıń ulıwma mámleketlik hám xalıq aralıq miynet bólistiriwinde tutqan ornın bildiriwshi kompleks sohadir”.

37

3. 1-shizma

Investitsiyalardıń Samarqand qala ekonomikasında tutqan ornı

Aymaqlar

Import

(wálayat va o'rnini

shaxarlar) bosuvchi

mahsulot va

Shet el

xizmatlarni

investitsiyalar

ishlab

chiqarish

Tarmaqlar

INVESTITsIYa

Shólkemler Kiripbop

mahsulotlar

ni islep

chiqarish

Ishki

investitsiyalar Isbilermenlik sub'ektleri

*Mo'lif tárepinen islep shıǵılǵan.

Xalıqtıń jumıs menen bandligi támiyinlenedi

Zamanagóy

infratuzilmalar
rawajlanadı

Ekonomikanıń

innovciyalıq dárejesi asadı

Ishki hám sırtqı bazarlarda milliy

básekige shıdamlı brend ónim hám xızmetler kólemi ko'payadi

Yaponiyalıq professor Yamamoto Xisatoshi aymaq ekonomikasın tiykarınan segizta parametrge bolıw tiykarında úyreniwdi usınıs etip, hár qanday investor aymaqǵa óz investitsiyasın kirgiziw tuwrısında qarar qabıllawdan aldın áne sol parametrlerdi kompleks tárzde úyrenip shıǵıwı zárúrli ekenligin óz ilimiy izertlewlerinde tiykarlab beredi (3. 1-kestege qarang).

3. 1-kestege itibar bergen bolsańız, segizta parametrdiń sońǵısı
38

bolıp aymaqtıń ekonomikalıq kórsetkishleri esaplanadı. Sol orında soraw tuwıladı : bul parametrden tısqarı basqa yetita parametr de aymaq ekonomikasına tiyisli bolıp, nege sonday bolıwına qaramastan, aymaqtıń ekonomikalıq kórsetkishleri parametri taǵı bólek kórsetilgen? Sol orında aytiwimız múmkin, yapon alımı Yamomoto Xisatoshi tárepinen usınıs etilgen bul parametrler tiykarınan arnawlı bir aymaqǵa investitsiyalar kirgiziwge háwesker isbilermenler ushın mólsherlengen bolıp, olar aymaq ekonomikasın tek ǵana onıń rawajlanshnini belgilep beretuǵın ekonomikalıq kórsetkishler arqalı emes, bálki bul kórsetkishlerdiń qáliplesiwine tásir kórsetiwshi basqa bir qansha zárúrli faktorlar (yaǵnıy, basqa parametrler) menen birge kompleks tárzde úyreniwdi maqul kórediler.

393. 1-keste

Samarqand qalasınig ekonomikasın belgilep beretuǵın tiykarǵı

parametrler xarakteristikai10

№ Parametirlarning Qısqasha xarakteristikası

1 Turmıs tárizi hám jámiyet Bunda qala xalqınıń

savodxonliylik dárejesi, aymaqta

iadaniyat hám tálim muassalarining

holati, aymaq xalqınıń ruwxıy

qiyofasi sıyaqlılar úyrenildi

2 Demografiya Bunda qala

3 Sırtqı ekonomikalıq hám sawda munasábetlari

4 Tapy basqarıw

5 Pán hám texnologiyalar

6 Qalani infratuzilmasi

7 Tábiy resurslar

8 Qalalerdi ekonomikalıq kórsetkishlari

10 Yamomoto Hisatoshi. Technology Investment Plandıń. Júzimyo: JMAM, 2003.
40

3. 1-kesteden kórinip turıptı, olda, jáhán mámleketlerinde aymaqlarǵa investitsiyalardı tartıwda aymaqlar ekonomikasın kompleks tárzde úyreniwge kútá úlken itibar qaratıladı.

Samarqand shaxriga investitsiyalardı tartıwdıń áhmiyetin quyydagilar arqalı kórsetip ótiw múmkin:
- shaharga júdá kóplegen belgiler boyınsha xarakteristikalaw múmkin bolıp,
biziń izertlew jumısımızda mámleketimizdegi Tashkent qalası, wálayatlar hám Qaraqalpaqstan Respublikası aymaqlar retinde alınıp, olardıń hár birine ekonomikalıq shárt-shárayatlarınan kelip shıqqan halda investitsiyalardı jóneltiriw boyınsha unamlı nátiyjelerge eriwilsa, bul mámleketimiz kóleminde investitsion aktivikning jáne de oshishga alıp keledi;

- shaharga investitsiyalardı jalb qılıw tekǵana olardaǵı ekonomikalıq

múmkinshiliklerdiń eliriwine, bálki aymaqlardıń turistik ózine tartatuǵındorligini oshishga da zárúrli tásir kórsetedi;
- hozirgi kúnde dúnya tájiriybesinde ǵalabalıqlasıp baratırǵan erkin ekonomikalıq zonalardı qala ekonomikasına investitsiyalardı, atap aytqanda shet el tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı tartıw pátlerin asırıw maqsetinde tashkil atırǵan bolıp, olarda jaratılayottan zamanagóy kárxanalar, tazadan -
jańa jumıs jayları, jáhán ulgileri dárejesindegi infratuzilmalar, sonday-aq, zamanagóy xizmet kórsetiw ob'ektleri erkin iqtisoiy aymaqlar jaylasqan qalalar túsin jáne de shıraylı bolıwına alıp kelip atır.
Ulıwma alǵanda, investitsiyalardı tartıwda qalanı baslanǵısh áhmiyetke iye bolıp, olardaǵı ekonomikalıq shárt-shárayatlar hám basqa múmkinshiliklerdiń investorlar talaplarına sáykes keliwi hár qanday tarmaq, shólkem hám isbilermenlik sub'ektlerin jáne de rawajlandırıwǵa kóplegen múmkinshiliklerdi jaratadı. Basqasha etip aytqanda, aymaqlar ózleriniń qásiyetleri menen investitsiyalar jóneltiriletuǵın tiykarǵı ob'ektler retinde tán alıw etiledi.

41

3. 2. Sanaat kárxanaların investitsion rawajlanıwın finanslıq

qollap quwatlaw perspektivası
Ekenin aytıw kerek, Samarqand qala tarmaqlarına investitsiyalardı tartıwdı jetilistiriw boyınsha ilimiy izertlewler aparıw házirgi dáwirdiń eń áhmiyetli bolǵan izertlew baǵdarlarınan bolıp tabıladı. Sonlıqtan, Ózbekstannıń jáhán jámiyetshiligine ózine isenimli kirip
baratırǵanlıǵı mámlekettiń ekonomikalıq -siyasiy tarawları daǵı múmkinshiliklerinen tolıq paydalanıwdı talap etedi. Búgingi kúnde jáhán finanslıq globallasıwdı inabatqa alǵan halda jáne onı rawajlandırıw tiykarında Ózbekstanda investitsiya iskerligin rawajlandırıwdıń tarmaq qásiyetlerin izertlew oǵada aktual wazıypalardan bolıp tabıladı.
Búgingi kúnde sanaatqa investitsiyalardı kirgiziw ushın Ózbekstanda barlıq ekonomikalıq, siyasiy, hukuqiy tiykar hám shárt-shárayatlar jaratılǵan. Lekin, Ózbekstannıń ekonomika tarmaqlarına investorlarni tartıw hám olar kiritip atırǵan qarjılar muǵdarı házirgi dáwir talaplarına salıstırǵanda oz bolıp tabıladı. Sol sebepli de bazar reformalarınıń náwbettegi basqıshında ekonomikanıń jetekshi sanaat tarmaqların rawajlandırıwǵa iri investitsiyalardı qosıw maqsetinde olardı qosıwdıń ámeldegi sistema hám mexanizmlerin jetilistiriw máselelerin sheshiw zárúrli áhmiyetke iye bolǵan ústin turatuǵın wazıypalardan biri retinde qaralıwı kerek. «Búgingi kúnde kóplegen rawajlanǵan hám jáhán ekonomikasında jetekshi orın tutatuǵın mámleketler tájiriybesi sonı sózsiz tastıyıqlap berip atırki, básekileslikke erisiw hám dúnya bazarlarına shıǵıw, birinshi náwbette, ekonomikanı izbe-iz reformalaw, strukturalıq tárepten ózgertiw hám diversifikatsiya qılıwdı tereńlestiriw, joqarı texnologiyalarǵa tiykarlanǵan jańa kárxana hám islep shıǵarıw tarmaqlarınıń jedel rawajlanıwın támiyinlew, iskerlik kórsetip atırǵan quwatlardı modernizaciyalaw hám texnikalıq jańalaw processlerin tezlestiriw esabınan ámelge asırılıwı múmkin». 11

11 Karimov I. 2012 jıl Watanımız rawajlanıwın jeńge basqıshqa ko'garadigan jıl boladı. Ózbekstan, 2012.

— 35-6.
42

Mámlekette alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq reformalar, atap aytqanda, strukturalıq qayta qurıwdıń nátiyjeli ámelge asırılıwı tikkeley investitsion rawajlanıw qollap-quwatlawdı aqılǵa say júritiliwi menen baylanıslı. Agrar -industrial mámleket esaplanǵan Ózbekstan Respublikası ushın da investitsiya siyasatınıń ústin turatuǵın baǵdarı islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa qaratilmog'i kerek. Shet el tájiriybesi de rawajlanǵan mámleketlerde daslep industrial tarmaqlar jedel taraqqiy etkenligin kórsetedi.

Xukumat tárepinen ekonomikaǵa investitsiyalardı qosıwdı finanslıq qollap-quwatlaw ilajların ámelge asırılıwı principlerı islep shıǵıldı. Sırtqı ekonomikalıq iskerlikti jáne de erkinlestiriw salasında anıq maqsetti waziypa etip qoya otirip siyasat júrgiziw, respublika ekonomikasına tikkeley shet el investitsiyaların keń qosıwdı támiyinleytuǵın huqıqıy, sociallıq-ekonomikalıq hám basqa shárt-shárayatlardı barǵan sayın jetilistiriw, respublikaǵa jáhán dárejesindegi texnologiyalardı jetkezip berip atırǵan shet el investitsiyalarǵa salıstırǵanda qapılardı ashıp qoyıw siyasatın izbe-izlik menen ótkeriw hám aqshalardı respublika ǵárezsizligin támiyinleytuǵın básekige shıdamlı ónimler islep shıǵarıw menen baylanıslı bolǵan eń zárúrli ústin turatuǵın jónelislerde jaylastırıw principlerı usılar gápinen bolıp tabıladı.
Usı principler tiykarında mámleketimizde qatar jumıslar ámelge asırılǵan, atap aytqanda, ishki valyuta bazarın jáne de erkinlestiriw hám ámeldegi xalıq aralıq operatsiyalar boyınsha milliy valyutanıń konvertatsiya etiliwi támiyinlendi, sırtqı ekonomikalıq iskerlikti erkinlestiriw boyınsha anıq maqsetti waziypa etip qoya otirip siyasat júrgiziw tiykarında bul xızmetlerdi tártipke soluvchi nızamlar jaratıldı. Bajıxana kodeksi, Salıq kodeksi, valyuta jumısların tártipke salıw tuwrısındaǵı nızamlar qabıllandı, sonıń menen birge, shet el investitsiyalardı ekonomikanıń ústin turatuǵın tarawlarına jóneltiriw hám kirip potencialın asırıwda túrli jeńillikler jaratıldı.
Ekonomikada strukturalıq ózgerislerdi jáne de tereńlestiriw sanaat
43

kárxanalardıń investitsiya iskerligin jedellestiriw, modernizaciyalaw hám texnologiyalıq tárepten qayta qurallandırıw programmaların ámelge asırıwǵa shet el investitsiyalardı, bárinen burın, tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı keń qosıw hám olardan nátiyjeli paydalanıw, jańa jumıs orınların jaratıw hám sol tiykarında respublika ekonomikasın turaqlı hám bir ırǵaqta finanslıq rawajlanıwın támiyinlew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Bul bolsa, kapital qoyılmalardıń tiykarǵı parametrleri quramında kárxana qarjları hám de tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiya hám kreditler tiykarǵı salmoqni iyelegeninen dárek beredi.
Tómendegi diagramma maǵlıwmatlarınan usıdan ayqın boladı, investitsiya programması sheńberinde tartılǵan shet el investitsiya úlesi boyınsha neft'-gaz tarmaǵı joqarı salmoqni quraydı. Bul bolsa strategiyalıq tarmaqlardı rawajlandırıw nuqgai názerinen unamlı jaǵday esaplanadı.
3. 1-diagramma
Mámleket investitsiya programması sheńberinde tartılǵan shet el

investitsiyalardıń tarmaqlar boyınsha úlesi

80
70
60
50
40
30
20
10
0

Ekonomika tarmaqlarida o'zlashtirilgan xorijiy investitsiya va

kreditler boyınsha transport hám baylanıs hám de janar may -energetika jetekshilik
qılıp atır.

44

3. 2-keste

Ekonomika tarmaqları boyınsha shet el investitsiya hám kreditlerdiń

ózlestiriliwi, jamiga salıstırǵanda protsentte

Tarmaqlar 2013 y. 2014 y. 2015 y. 2016 y. 2017 y.

JAMI 100 100 100 100 100

Yeqilg'i-energetika 45, 5 18, 6 12, 1 9, 8 23, 1

Mashinasozlik 0, 7 1, 5 2, 3 1, 5 1, 1

Jeńil sanaat 6, 4 7, 2 2, 3 4, 4 6, 2

Qurılıs materialları 0, 5 0, 7 2, 8 3, 9 1, 5

sanaatı

Azıq-túlik sanaatı 4, 0 4, 8 1, 6 1, 0

Transport hám baylanıs 25, 6 25, 5 55, 4 66, 9 50, 6

Kommunal xojalıǵı 1, 0 1, 5 2, 2 0, 7 1, 6

Den sawlıqtı saqlaw 1, 3

mákemeleri 2, 0 2, 1 1, 8 1, 1

Basqalar 14, 3 38, 1 18, 7 10, 1 13, 6

Bunday jaǵday transport hám baylanıs infratuzilmasini hám de janar may -energetika tarmaǵın rawajlandırıw boyınsha investitsion joybarlardı ámelge asırıwǵa jóneltirilgen aqshalar investitsiyalar ulıwma kóleminde zárúrli orın iyelegenligin hám de bul tarmaqlarda reformalar izbe-iz ámelge asırılıp atırǵanlıǵın turpayıatadi. Atap aytqanda, 2010 jılda tek avtomobil' jolların qurıw hám rekonstruktsiya qılıw ushın 378 mln. dollarǵa teń bolǵan aqsha ózlestirildi jáne bul 2009 jılǵa qaraǵanda 31, 5 procent kóp bolıp esaplanadı. Sonıń esabınan mámleketimizde 270 kilometrlik zamanagóy avtomobil' jolı paydalanıwǵa tapsırildi.

Ekonomikamızdıń real sektorına derlik 2 mln. 900 mln. dollar kóleminde shet el investitsiyalar tartindi, olardıń 78, 8 procenti tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalar bolıp tabıladı.
Kapital qoyılmalardı finanslıq támiynlew dárekleri hám olardan paydalanıw boyınsha unamlı sapa ózgerisleri júz berip atır. Jámi investitsiyalardıń 73 procentten aslamı mámleketimizdiń ishki dárekleri

45

esabınan — kárxanalar hám xalıq qarjları, investitsiya processlerinde barǵan sayın aktiv qatnas jetip atırǵan kommerciya bankleri kreditleri, sonıń menen birge, mámleket byudjeti hám byudjetten tısqarı fondlar qarjları esabınan qáliplestirilip atır. Jámi investitsiyalardıń 73, 5 procentinen aslamı islep shıǵarıw quwatların qurıwǵa jóneltirilip atır. Investitsiyalardıń derlik 45, 3 procenti zamanagóy, joqarı nátiyjeli ásbap -úskeneler satıp alıwǵa jóneltirilganligi ásirese zárúrli bolıp tabıladı.

Aktiv investitsiya siyasatı alıp barılıwı nátiyjesinde esabat dáwirinde shet el investitsiya qatnasıwındaǵı o'nlab zamanagóy kárxanalar jumısqa túsirildi. Atap aytqanda, Samarqand wálayatında «MAN» júk tasıw mashinaları islep shıǵarıw boyınsha jańa komplekstiń dilerlik orayın qurıw jumısları juwmaǵına jetkizildi.
2018 jılı iskerlik kórsetip atırǵan kárxanalardı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq qayta úskenelew hám de zamanagóy, joqarı texnologiyalarǵa tiykarlanǵan jańa islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi tezlestiriw boyınsha aktiv investitsiya siyasatı júrgiziwge bólek itibar qaratildi. Bunda mámleket ekonomikası tarmaqların rawajlandırıw hám ekonomikalıq ósiwge erisiwde shet el investitsiyalardan aqılǵa say paydalanıw zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Juwmaq etip aytqanda :
— ekonomikalıq reformalar sharayatında birinshi basqıshında respublika ekonomikasınıń rawajlanıwı sonnan dárek berediki, bul dáwir ishinde ishki múmkinshiliklerden paydalanılǵan halda investitsiya iskerligin qollap-quwatlaw óspedi, kerisinshe bul iskerlikte susayish júz berdi. Shet el investitsiyalardı ekonomikaǵa keń kólemde tartıw zárúrshiligi artıp bardı. Bul zárúrat tómendegi jaǵdaylardan kelip shıǵadı : ekonomika daǵı ámeldegi tiykarǵı fondlarning fizikalıq hám ruwxıy gónergenligi, sanaat tarmaǵında materiallıq texnika bazasınıń tómenligi; respublika milliy tabısında jiynaw menen ist'emol ortasındaǵı koefficienttiń tutınıw tárepke kóplegen sarplanayotgani hám jiynawdıń

46

investitsiya deregi retinde azayıp baratırǵanlıǵı ; Ózbekstannıń sheki onim hám tábiyǵıy baylıqlarǵa baylıǵı, kóplegen qayta isleytuǵın sanaat kárxanaların jumısqa túsiriw múmkinshiliginiń bar ekenligi;
— mámleketimiz jalpı ishki ónim ósiw pátleriniń turaqlılıǵındı támiyinlewde ekonomika daǵı jetekshi tarmaqlardıń joqarı ósiw pátleri bekkem jay tayarlaıp atır. Tiykarǵı kapitalǵa kiritilgen sırt el investitsiyalarınıń tiykarǵı bólegi janar may -energetika kompleksi, transport, baylanıs tarawı hám jeńil sanaatqa jóneltirilgen. 2018
jılı iskerlik kórsetip atırǵan kárxanalardı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq qayta úskenelew hám de zamanagóy, joqarı texnologiyalarǵa tiykarlanǵan jańa islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi tezlestiriw boyınsha aktiv investitsiya siyasatı júrgiziwge bólek itibar qaratildi.

3. 3. Sanaat kárxanalarında investitsion rawajlanıwdı finanslıq

qollap-quwatlawdı jetilistiriw
Sanaat kárxanaları finanslıq turaqlılıǵındı taimnlash, aldına qoyılǵan wazıypalardı tabıslı orınlaw ushın anıq hám puqta oylanǵan ilajlardı ámelge asırıw kerek.
Qolay geografiyalıq jaylasıw hám jol-translort infratuzilmasini rawajlanıwı. Usı faktor da ámeldegi faktorlar ishinde oraylıq buwında turadı. Shunki, barlıqǵa ekenin aytıw kerek, ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında iskerlik júrgizeip atırǵan mámleketlerde ónimlerdi islep shıǵarıw yamasa islerdi orınlaw qıyın ilaj emes, biraq islep shıǵarılǵan ónimlerdi artıqsha ǵárejetlersiz qarıydarǵa jetkiziw hám waqıtında hám de tolıqlıǵınsha satılıwına erisiw qıyınshılıqlı wazıypalardan biri esaplanadı. Rawajlanǵan ekonomikalarǵa (AQSh, Kanada, Yaponiya ) názer taslaytuǵın bolsaq, rawajlanǵan mámleketlikler okean hám teńizlerge tutas bolıp tabıladı. Mámleketimizde bunday múmkinshilik joq. Sonday sonda da, alıp barılıp atırǵan odilona hám aqılǵa say investitsion siyasat nátiyjesinde mámleketimizde shet el tutınıw bazarlarına shıǵıwdıń qolay jollıq dúzildi. Mısal ushın “Navaiy”
47

erkin ekonomikalıq industrial zonaları, “Angren” hám “Jizzaq” arnawlı industrial zonaları dúzildi. Nátiyjede 2014 jılǵa kelip, “Navaiy qalası aeroportı negizinde islengen xalıq aralıq logistika orayı Evropa, Indiya, Kitay hám Qubla -Arqa Aziyaǵa aviatsiya arqalı júk tasıwdı ámelge asırıwǵa xizmet etip atır. Bul oray paydalanıwǵa tapsırilgandan berli ótken waqıt dawamında 200 mıń tonnadan zıyat júk tashildi”

Shet el investorlar ushın joqarıda belgilengen barlıq faktorlar zárúrli bolıp tabıladı. Investitsion ortalıqqa tásir etiwshi unamlı faktorlardıń bar ekenligi hám ámel etiwi investitsiyalaw procesi aktivlashuviga alıp kelar eken, bunday halda tómendegilerdi ámelge asırıw zárúrligi talap etiledi:
- investitsion ortalıqtı tarmaq, aymaq, múlk formaları boyınsha anıqlaw ;
- investitsion ortalıqtı investitsiyalaw sub'ektleri boyınsha anıqlaw ;
- investitsion ortalıqtı belgili basqıshlarǵa bolıp anıqlaw.
Bul maqsetti Ózbekstanda jáhán talaplarına uyqas, milliy ayrıqshalıqlarǵa tán investitsion programmalar hám joybarlar islep shıǵıw arqalı ámelge asırıw zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Investitsiyalar hár qanday mámlekettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwda zárúrli aqamiyatga iye bolıp, olardan ekonomika tarmaqlarında nátiyjeli paydalanıw mámlekette investitsiya iskerliginiń tuwrı hám aqılǵa say qáliplestiriliwi hám rawajlantirilishiga hár tárepleme baylanıslı boladı.
Ózbekstanda investitsiya iskerliginiń rawajlanıwlasıp baratırǵanlıǵı investitsiya iskerligin belgilep beretuǵın ekonomikalıq kórsetkishlerdiń asıp barıwın ańlatadı yaǵnıy,
 to'g'ridan-tuwrı shet el investitsiyalar aǵımınıń asıwı ;
 xorijiy investorlar ushın qolay shárt-shárayatlar hám jeńilliklerden ibarat bolǵan investitsion ortalıqtıń rawajlanıwı ;
 investitsiyalarni jalb qılıw ushın zamanagóy infratuzilmaning
48

qáliplesiwi;

 xo'jalik jurgiziwshi sub'ektlerde investitsiya iskerliginiń ósip
barıwı ;
 investitsiya iskerliginde kommerciya banklerdiń aktiv qatnas etiwi hám basqa sol sıyaqlılarda óz ańlatpasın tabıp atır.
Mısal ushın, Ózbekstan Respublikası Birinshi Prezidenti Islam Karimov aytıp ótkeni sıyaqlı : “2015 jılda barlıq finanslıq támiynlew dárekleri esabınan 15 milliard 800 million AQSh dolları muǵdarında investitsiyalar qosıldı hám ózlestirildi. Bul 2014 jılǵa salıstırǵanda 9, 5 procent kóp bolıp esaplanadı. Jámi investitsiyalardıń 3 milliard 300 million dollardan zıyatı yamasa 21 procentten aslamı shet el investitsiyalar bolıp, sonıń 73 procenti tuwrıdan-tuwrı sırt el investitsiyaları bolıp tabıladı. Investitsiyalardıń 67, 1 procenti jańa islep shıǵarıw quwatların qurıwǵa jóneltirildi. Bul bolsa 2015 jılda ulıwma baxası 7 milliard 400 million dollar bolǵan 158 iri islep shıǵarıw ob'ekti qurılısın juwmaqlaw hám paydalanıwǵa tapsırıw imkaniyatın berdi.
Tashkent ıssılıq elektr stanciyasında 370 megavatt quwatqa iye bolǵan puw-gaz apparatı qurıldı, Shorvoq GESi gidrogeneratorlari modernizaciya etildi, Ko'ng'irot soda zavodında kal'tsiylashtirilgan soda islep shıǵarıw keńeytirildi, “Samarqandkimyo” aktsiyadorlik jámiyetinde 240 mıń tonna quwatqa iye bolǵan quramalı quramlı jańa tóginler islep shıǵarıw kárxanası jumısqa túsirildi. Sonıń menen birge, “Motor zavodi” aktsiyadorlik jámiyetiniń iskerlik kórsetpeip atırǵan islep shıǵarıw maydanlarında traktor tirkamalari, atap aytqanda, úlken kólemli tirkamalar, xojalıq texnika ushın strukturalıq bólimler hám basqa ónimler islep shıǵarıw dúzildi.
Áne sonday zárúrli ob'ektler haqqında sóylegende, qubla Kareyalıq investor hám qánigeler menen sheriklikte Surg'il koni negizinde barapo etilgen Ústúrt gaz-ximiya kompleksin bólek aytıp ótiw joiz bolıp tabıladı. Ulıwma baxası 4 milliard dollardan asatuǵın bul kompleks dúnyadaǵı eń zamanagóy, joqarı texnologiyalar tiykarında isleytuǵın, iri kárxanalardan biri boldı. Komplekstiń jumısqa túsiriliwi jılına 83 mıń tonna kem ushraytuǵın

49

polipropilen ónimin islep shıǵarıw imkaniyatın beredi. Holbuki, bul ónim ilgeri mámleketimizge shetten, úlken valyuta esabına alıp kelinar edi. Áyne waqıtta usı kárxana polietilen islep shıǵarıw kólemin 3, 1 ese kóbeytiw, mıńnan zıyat joqarı maman qánigelerdi jumıs menen támiyinlew múmkinshilik jaratılıwması menen úlken áhmiyetke iye esaplanadı.
Xorezm wálayatında “Jeneral motors - Ózbekstan” aktsiyadorlik jámiyetinde ulıwma baxası derlik 6 million dollarlıq joybar tiykarında “Shevrole Labo” kishi júk mashinası islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı. Bul jerde jılına fermerlerimiz hám jeke isbilermenlerimiz ushın júdá zárúr bolǵan 5 mıń áne sonday mashina islep shiǵarıladı. Sonı atap ótiw kerek, bul model' jańa “Xorezm avto” zavodında tayarlanıp atırǵan “Damas” hám “Orlando” avtomobillerinen keyinia úshinshi túrdegi avtomobil' boldı.
Namangan wálayatınıń Pop rayonında 130 kilovatt quwatqa iye bolǵan quyash fotoelektr stanciyası jumısqa túsirildi. Házirshe bul joybar sınaqtan ótkerilmoqada. 2020 jılǵa barıp mámleketimizde hár biri 100 megava quwatqa iye taǵı ush quyash elektr statsiyasini paydalanıwǵa tapsırıw rejelestirilip atır.
Samarqand - Qarsı temir jol uchastkasında joqarı tezlikte háreketlenetuǵın “Afrosiyob” elektr poezdı reysi jolǵa qoyıldı. Bul Tashkent - Qarsı baǵdarı boyınsha jolawshı tasıw sapası hám pátin asırıw imkaniyatın berip atır. Nátiyjede paytaxtımızdadan Qashqadárya wálayatına hám Qarsınan Tashkentke jolawshılar tasıw waqıtı eki ese qısqardi”.
Investor investitsiyalaw jayın tańlawda infratuzilmani rawajlanǵanlıǵına itibar qaratadı jáne bul zárúrli faktor esaplanada. Buǵan bank hám qamsızlandırıw xızmetlerin bazarı, qımbatlı qaǵazlar hám de valyuta bazarınıń jetkilikli dárejede rawajlanbaǵanlıǵı, suw, gaz, elektr energiya támiynatı daǵı ámeldegi máseleler, logistika sistemasın (júklerdi tasıw
ushın avtomobil', poezd, suv yo'llarining mavjud holati)
rawajlanbaǵanlıǵı hám hawa jollarındaǵı ámeldegi máseleler infrastrukturaning talapǵa juwap bermasligidan, rawajlanbaǵanlıǵınan

50

dárek beredi. Dúnya mámleketleri arasında rawajlanǵan mamalakatlarda

siyasiy-huqıqıy jaǵdaydıń turaqlılıǵın hám infratuzilmani rawajlanǵanlıǵı menen investorlarni tartıw múmkinshilikleri joqarı esaplanadı. Biraq olarda investitsiyalardıń natiyjeliligi tómen ekenligi investitsion ózine tartatuǵındorligini pasaytiradi. Rawajlanıp atırǵan mámleketlerde bolsa siyasiy-huqıqıy jaǵdaydıń turaqlılıq dárejesi hám infratuzilmaning rawajlanǵanlıǵı salıstırǵanda tómen sonda da olarda túrli jeńilliklerdiń beriliwi, arzan jumısshı kúshi hám de arzan sheki onimdiń bar ekenligi olardı investor kózqarasınan ózine tartatuǵındor kórsetiwi múmkin. Sonday eken, investor rawajlanıp atırǵan mámleketlerge investitsiya kiritip, joqarı dáramat alıwdı kózlese, onıń tańlawı usınıs qılınıp atırǵan jeńillikler menen infratuzilmani rawajlanǵanlıq dárejesi arasında keshedi. Rawajlanıp atırǵan mámleketler ishinde siyasiy-huqıqıy tárepten turaqlı, túrli jeńilliklerdi usınıs qilayogtan mámleketlikler de kóp, biraq olarda infratuzilma jetkilikli
dárejede rawajlanbaǵan. Infratuzilmaning rawajlanbaǵanlıǵı investorlarning iskerligine tikkeley tásir etedi. Mısal ushın gaz, elektr energiya hám suw támiynatı daǵı uzulishlarning júz bolıwı investitsiya joybarınıń natiyjeliligine tikkeley unamsız tásir ótkeredi. Usınıń menen birgeliqda islep shıǵarıw yamasa xizmet kórsetiw ob'ektlerin qurıwda bul xızmetlerden paydalanıw ushın ayırım jaǵdaylarda uzaq aralıqlardan trubalar hám elektr liniyalarini tartıp keliwge májbúr bolıwadı. Bul bolsa investor ushın qosımsha ǵárejetlerdi júzege keliwine jáne bul ǵárejetler investatsiya joybarınıń natiyjeliligine unamsız tásir kórsetiwine sebep boladı. Bunnan tısqarı, júk tasıw daǵı túrli transport qurallarından paydalanıw daǵı mashqalalardıń bar ekenligi, olardı buǵan baylanıslı da ǵárejetlerin asıwına sebep bolıwı múmkin. Sonday eken, investor joqarıdaǵı siyasiy-huqıqıy, ónim ózine túser bahasın pasaytiruvchi faktorlar hám usınılıp atırǵan jeńillikleri bir-birine jaqın bolǵan mámleketlikler arasında investitsiyalaw jayın tańlaǵanda, ol infratuzilma qay-qaysısında salıstırǵanda rawajlanǵan

51

bolsa, sol mámleketke investatsiya kiritedi.

Joqarıdaǵı analizlerge súyene otirip sonı aytash múmkin, hár bir mámleket óz ekonomikasına investitsiyalardı tartıwda óziniń investitsion ózine tartatuǵındorligiga baha berip kóriwi kerek hám basqa mámleketlerden ústin hám kemshilik táreplerin anıqlap, olardı saplastırıwǵa qaratılǵan maqsetli investitsion siyasat yurgizishi kerek boladı. Onıń ushın hár bir mámleket qaysı aymaqlarǵa, ekonomikanıń qaysı tarmaqları yamasa qaysı tarawlarına investitsiyalardı tarta alıw múmkinshiliklerin hám investitsiyalardı tartıw ushın qanday finanslıq sharayatlardı jaratıw múmkinligin úyrenip shıǵıwı hám de soǵan qaray maqsetli investitsion siyasat yurgizishi kerek boladı.

52

IV-BOB. SAMARQAND ShAHAR IQTISODIYoT VA HUDUDLARNI KOMPLEKS RIVOJLANTIRISh BO'LIMIDA HAYoT FAOLIYaTI XAVFSIZLIGINI HOLATI VA SAMARALI TAShKIL ETISh YO'LLARI

4. 1. Turmıs iskerligi miynet qáwipsizliginiń nızamlı tiykarları
Turmıs iskerligi qawipsizligi miynet qáwipsizliginiń huqukiy, nızamlı tiykarın Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń húkimleri, Ózbekstan Respublikası nızamları, Ministrler Mákemesiniń qararları hám túrli ministrliklerdiń kórsetpelerdiń buyrıqları quraydı.
Ózbekstan Respublikasında Konstitusiyasında (1992 jıl 8 dekabr): Joqarı Jıynalıstıń kepilliklerine Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń ulıwma yamasa bólekan saparbarlik járiyalaw, ayrıqsha jaǵday engiziw, onıń múddetin uzaytırıw hám toqtatıw tuwrısındaǵı húkimlerin tastıyıqlaw kiredi (78- zat ).
Jergilikli húkimet shólkemleriniń Konstituciyamız tárepinen belgilengen wazıypaları qatarına, atap aytqanda, tómendegiler kiredi:
 qonuniylikning, huqıqıy -úgit-násiyatlawın hám puqaralarina qawipsizligin támiyinlew;
 mahalliy byudjetti qáliplestiriw jáne onı jırlaw májburiy salıqlar hám jıynawlardı belgilew, byudjetten tısqarı fondlar payda etiw (100-zat ).
Konstitutsiyada bárinen burın insan huqıqların qorǵaw kórsetilgen bolsa, usınıń menen bir qatarda ekonomikalıq jáne social huqıqlardı qorǵawlanıw hasası berilgen.
Konstitutsiyaning 9 -bapı ekonomikalıq jáne social huqıqlardı qorǵawǵa qaratılǵan. 36 -zatsında «Hár bir shaxs nızamda kórsetilgen tártipte ámel qılıw, erkin kásip tańlaw odilona sharayatlarda miynet qılıw, jumıssızlıqtan ximoyalanish huqıqına iye esaplanadı» delingen jáne onıń dawamında jaza hukmi menen tayınlanǵan jazoni otaw rejiminen yamasa nızamda kórsetilgen basqa jaǵdaylardan (áskeriy xızmet sıyaqlında, ayrıqsha

53

jaǵday sharayatında t.b. larda tashkari májburiy miynet qadaǵan etiledi) delingen.

39 -zatda «Hár bir insan maman medicinalıq xızmetten paydalanıw huqıqına ega» dep medicina xızmeti hesh bir sheklenishlarsiz, hár qıylı xızmeti kárxanaları dúziliwi hám atap aytqanda maman medicina hodimlari óz jeke emlew mákemelerine ıyelewi, emlew salasında báseki payda bolıwı menen Respublikamızda jasawshılar maman medicina xızmetinen paydalanıw múmkinshiligi támiyinlapadi.
Jurtımızda puqara miynet qáwipsizligin Ózbekstan Respublikası “Miynetti qorǵaw tuwrısında” nızamdı (1993 jıl 6 may), Miynet Kodeksi (1995 jıl 21-dekabr, №161-1) «Óndiristegi baxtsız hádiyselerdi hám hodimlar salamatlıǵınıń basqa hár qıylı zıyanlanıwın tekseriw hám esapqa alıw tuwrısında”gi Qaǵıyda (Ministrler Mákemesi 1997 jıl 6 iyun, 286 -qarar ) hám túrli mámleket standartları hám kórsetpeleri hasası jaratılǵan.
Ózbekstan Respublikası «Miynetti qorǵaw tuwrısındaǵı» Nızam kólemi 5 bólim, 29 zattan ibarat bolıp, islep shıǵarıw usılları, múlk formalınan qaramastan miynetti qorǵawdı shólkemlestiriwdi támiyinlewge qaratılǵan.
Turmıs iskerligi qawipsizligi túsinigi óz ishine insannıń jámiyette óndiriste, jasawında, iskerlik aparıwında ortalıqtıń qawipsiz bolıwı, tábiy hám texnogen ózgeshelikli jaǵdaylardan saqlanıwı, urıs hám terrorizm hurujidan ximoyalanish, tábiyaat hám adamzot muwapıqlıǵın saqlawı, ulıwma alǵanda, insannıń sol jerdegi ómiriniń qawipsizligin támiyinlew túsiniledi.
4. 2. Samarqand qala ekonomika hám aymaqlardı kompleks
rawajlandırıw bóliminde miynet iskerligin qáwipsizliginiń jaǵdayı Samarqand qala ekonomika hám aymaqlardı kompleks rawajlandırıw
bólimi ómir iskerligi qawipsizliginde miynet qáwipsizligin, konunda kórsetilgeni sıyaqlı tashkil etigan: miynet qáwipsizligin jumıs processinde

54

insannning miynet qábiletin, den sawlıǵın hám qawipsizligin támiyinlew ushın jóneltirilgen nızamlar kompleksi, sotsial-ekonomikalıq shólkemlestirilgen, texnikalıq, gigienik, profilaktikalıq ilajlardı óz ishine qamtıp alar eken, sonday eken barlıq iskerlik tarawılarda fukarolarnig miynet qılıw sharayatı talap dárejesinde jaratılıwı kerek.

Samarqand qala ekonomika hám aymaqlardı kompleks rawajlandırıw bólimi hár bir xızmetkerdiń Ózbekstan Respublikası «Miynetti qorǵaw tuwrısında»gi Nızamına ámel qılıw islep shıǵarıw qawipsizligi máselelerin jumıs iskerligine tuwrı sheshiwi onıń sol taraw daǵı bilim hám ilmiy tájriybesine baylanıslı. Ómir iskerligi qawipsizligi menen bir qatarda onıń strukturalıq bólegi bolǵan miynetti texnika qawipsizligi xamda órtning aldın alıw máseleleri házirgi waqıtta eń aktual máselelerden esaplanadı.
Sanaattıń barlıq tarmaqlarında xızmetkerler salamatlıǵın qorǵaw, miynet sharayatların jaqsılaw hám texnika qawipsizligin taminlashga tiyisli faktorlardı ızlep tabıw miynetti nátiyjeli ijodga aylandırıw jámiyetimizdiń tiykarǵı wazıypalarınan biri esaplanadı.
Xızmetkerlerdiń salamatlıǵın saqlaw, kásip keselliklerdi hám zaxarlanishlarning aldın alıwda, sonıń menen birge, olardı kemeytiwde jumısqa qabıllawdan aldın ótkeriletuǵın medicinalıq kórik xamda óndiriste zıyanlı qolaysız miynet sharayatlarında islep atirǵan hodimlarni udayı tákirarlanatuǵın kórikten ótkerip turıw ilajları ishinde zárúrli orın tutadı.
Sońǵı waqıtlarda den sawlıqtı saqlaw sistemasın reformalaw hám medicinalıq kadrlar tayarlaw boyınsha úlken jumıslar ámelge asırilayapti. Miynet hám jasaw sharayatların jaqsılaw, átirap -ortalıqtı qorǵaw boyınsha komplekslik programmalar ámelge asırılıp atır, juqpalı ulıwma qástekliklar hám de kásip keselliklerdi kesellikti anıqlawlaw, emlew hám profilaktika qılıwdıń eń jańa usılları islep shigılıp atır hám turmısqa tadbik etilip atır.
Ulıwma hám kásip keseliklarini, baxtsız hádiyseń aldın alıw, hodimlar miynetin qorǵawdı ga'minlash maqsetinde bul

55

kóriklerdiń tómen dárejede ótkeriliwi kelesinde sozılmalı keselliklerdiń tez-tez ushırasıp turıwınıń kóbeyip ketiwine alıp keliwi múmkin, bul bolsa óz gezeginde islew ońimdarlıǵınıń tómenlewine, ekonomikalıq kúsh-quwatlarning' susayishiga júrgizedi, yaǵnıy unamsız social aqıbetlerge sebep boladı.

Basshılar quramın, strukturalar hám xalıqtı oqıtıwda olardı ámeliy shınıǵıwlarǵa tartıw úlken áhmiyetke iye. Ámeliy shınıǵıwlar basshılar quramın, Puqara qáwipsizligi kusheytiwin hám xalıqtı puqara qáwipsizligi wazıypaların orınlawǵa tayarlawdıń joqarı hám aktiv forması esaplanadı. Ámeliy shınıǵıwlarǵa strukturarga kirgen puqaralardıń anıq hám tártipli háreketleniwi, hár qıylı úskeneler, ásbap úskeneler, texnikalerden paydalanıw usılları uyreniledi, baylanıs hám strukturalardı basqarıw máselelri islep shıǵıladı.
Puqara qáwipsizliginiń ámeliy shınıǵıwlardıń zaman talaplarıg'a uyqas halda ótkeriw, puqaralardı dushpan tárepinde qollaniladig'an zamanagóy qural qurallarından, sonıń menen birge, aymaǵımızda gúzetiletuǵın tábiyǵiy apatlar, islep shıǵarıw avarıyaları hám baxıtsızlıqları aqıbetlerinen qorǵaw, adamlarda ruwxıy social psixologiyalıq sapalardı tárbiyalaw, ob'ektlerdi úzliksiz iskerlik kórsetiwin támiyinlew, qutqaruv hám tiklov jumısların asırıw boyınsha bilimlerin, qábiletlerin asırıw múmkinshiligipi beredi.

4. 3. Samarqand qala ekonomika hám aymaqlardı kompleks rawajlandırıw bóliminde órt qawipsizligi sheńberindegi ilajları

Órt xalıq xojalıǵına úlken materiallıq zálel keltiredi. Bir neshe minut yamasa saat shıǵıs tútin, karbonat apgidrid hám basqa zıyanlı iyis hám de gazlar atmosferaǵa ishinde kútá úlken muǵdardaǵı xalk baylıqları janıp kulga aylanadı. Órt waqtında ajralıp kóterilip, hawanıń quramın buzadı. Bunnan tısqarı, adamlardıń jaralanıwına, hátte ólimine sebep boladı. Bulardıń hámmesi, órtga qarsı gúres ilajları hám

56

islerdiń qawipsiz orınlaw usıllardıń miynet qáwipsizligi menen birge úyreniwdi talap etedi.
Házirge waqıtta respublikamız shólkem hám kárxanalarında órt qawipsizligin kemeytiw boyınsha bir qatar jumıslar ámelge asırılǵan. Atap aytqanda, kárxanalarda órt shıǵıw qáwipi kemeytirilgen hám pútkilley qawipsiz isleytuǵın elektr úskeneleri isletilip atır. Ot óshiriwdiń mexanizatsiyalasqan hám avtomatlasqan sistemaları barǵan sayın keńlew qollanılıp atır.
Lekin, órt shıǵıwınıń aldın alıw hám ot óshiriwde tiykarǵı juwapkershilik kisiler moynına tushushini hám de olardıń órtni óshiriw texnikasınıń barlıq talapların tolıq atqarılıwına baylanıslı ekenligin esten shıǵarmaw kerek. Shólkem hám kárxanalarda bul ilajlar tártipli túrde, órt teknikasi haqqındaǵı qaǵıyda, órt qawipsizligi qaǵıydaları, yo'riknoma hám basqa hújjetler tiykarında alıp barılıwı kerek. Respublikamizning hár bir puqarası jámiyetlik hám mámleket múlkin kóz qorachig'iday kárxanalarında órting aldıii alıw hám ot óshiriw ilajları keń jámiyetshilikke súyengen halda alıp barıladı. Órt qáwipsizligin shólkemlestirilgen qılıw kásiplik hám qálegen túrlerge bólinedi.
Respublikamızda qalalar, awıllar daǵı xalıq tıǵız jasaytuǵınlıq jaylar hám xalıq xojalıǵı ob'ektleriniń órt qáwipsizliginn bekkemlew ushın órtga qarsı gúres joba tiykarında alıp barıladı hám sol tuwrısında mudam ǵamxorlıq etip kelinedi. Áne sol órt qáwipsizligi jumısınıń eki tiykarǵı baǵdarı bar:
- birinshiden, órtnig aldın alıwına qaratılǵan ilimiy texnikalıq hám shólkemlestirilgen ilajlardıń rejeli kompleksi;
- yekinshiden, ob'ektler, qala hám awıllar daǵı xalıq tıǵız jasaytuǵınlıq orınlarda órtni óshiriwdi shólkemlestiriw;
Ózbekstan Respublikası Ishki jumıslar ministrliginiń Órtga qarsı gúres basqarmasınıń wazıypası mámleket múlkin, puqaralar jeke múlkin órtdan saqlawdan ibarat, usınıń menen birge órt qadaǵalawı

57 Shólkemleri shólkemlestirilgen, qadaǵalaw hám basqarıw islerdi ámelge asıradı.

Olardıń wazıypalarına tómendegiler kiredi:
 hamma keńseler, kárxanalar hám bólek shaxslar ushın májburiy bolǵan órt qáwipsizligine tiyisli qaǵıydalar, normalar, jollamalar islep shıǵıw hám olardı baspadan shıǵarıw ;
 sanoat, fukaro ımaratları hám imaratların, xalıq punktlerin proektlestiriw, qurıwda órt qawipsizligi qaǵıydaları hám normalardıń atqarılıwın tekseriw;
 hamma shólkemler, mákemeler, kárxanalar daǵı ot óshiriw bólimleriniń shayligini hám ot óshiriw qurallarınıń sazlıǵın kattiq baqlaw hám de tekseriw;
Ózbekstan Respublikası órt qadaǵalawı shólkemleri óz wazıypaların tabıslı orınlawları ushın olarǵa qo'yidagi huqıqlar berilgen:
 yong'in qawipsizligi úskeneleriniń kay jaǵdaydaligini anıqlaw maqsetinde barlıq shólkem ımaratları hám de imaratları, telekleri hám úylerdi tekseriw;
 korxonalar administraciyası hám bólek shaxslardan ob'ektlerdiń órt qawipsizligi kózqarasınan qaysı jaǵdaydaligini anıqlaw ushın zárúr bolǵan maǵlıwmat hám de hújjetlerdi usınıwdı talap qılıw ;
 yong'in qawipsizligi qaǵıydaları buzılǵanlıǵın anıqlawda qaǵıyda buzılıwların anıqlawda áne sol buzılıwlar saplastırıw maydanınan májburiy buyrıqlar beriw hám onıń ushın zárúr múddetlerdi belgilew;
 yong'in qawipsizligi qaǵıydalarınıń buzılıw yamasa atqarmasligida ayıplı bolǵan kisilerdi basqarıw yohud jınayatlı juwapkerlikke tartıw.
Jumısshılar, xizmetkerler hám injiner-texniklarning kóbisi qosılǵandagina kárxana, shólkem hám de shólkemlerde órtga qarsı tabıslı gúres aparıw múmkin. Onıń ushın xar bir ob'ektte órt texnikalıq komissiyası dúziledi.
58

Komissiyaǵa bas injener, texnikalıq baslıq yamasa baslıqtıń birinshi orınbasarı basshılıq etedi, olardıń wazıypası tómendegilerden ibarat :

 yong'inni aldın alıw qaǵıydalarınıń buzılıwların hám órt shıǵıwına alıp keliwshi kemshiliklerdi anıqlaw, olardı saplastırıw ilajların islep shıǵıw ;
 ob'ektiv órtning aldıpi alıw rejimin islep chikish hám olardı ótkeriwde qatnasıw ;
 ishchi xizmetkerler hám injener - texnikalıq hodimlar ortasında órtning aldın alıw tártibi hám de qaǵıydaları boyınsha ǵalabalıq túsindiriwishini aparıw.
Bul wazıypalarii orınlaw ushın órt taxnik komissiyası islep shıǵarıw bólmeleri, Elektr úskeneleri, samallatıw, qizdırıw sistemaları hám sol sıyaqlılardı názerden keshirip, qaǵıyda buzılıwlardı anıqlaydı hám de olardı saplastırıw múddetlerin belgileydi, isleytuǵınlar ortasında órtning
aldın alıw temalarında sáwbetler, leksiyalar ótkeriledi, ratsionalizatorlar hám de oylap shıǵarıwshılar ushın temalar islep shıǵıwda qatnasadı, tsexlar, bólimler, telekler, laboratoriyalar hám taǵı basqalardıń órtga qarsı jaǵdayın tekseriwge keń jámiyetshillini tartadı.

4. 4. Samarqand qala ekonomika hám aymaqlardı kompleks

rawajlandırıw bóliminde iskerlik kórsetip atırǵan hodimlarga medicinalıq járdem kórsetiw boyınsha ámelge asırılıp kiyatırǵan jumısları jáne onı jetiliskenashtirish jollıq
Kesel bolıp qalǵanda, mexnat uqıpın joǵatǵanda hám basqa qallarda puqaralar profilaktikalıq, kesellikti anıqlaw ko'yish, emlew, kúsh-quwattı qayta tiklew, kórkem oneroriy-kurort, progez-orgopediya járdemi hám basqa hár qıylı járdemdi, sonıń menen birge, nawqaslardı, mexnatga uqıpsız hám mayıp kisilerdi bagıw kútimlew maydanınan Social ilajlardı, sonday-aq, waqtınsha miynetke layokatsizlik pensiyası tólewdi óz ishine alatuǵın medicinalıq -social járdem alıw huqukig'a iye.
59

Medicinalıq -social járdem medicina hodimlari hám basqa qánigeler tárepinen kórsetiledi.

Puqaralar ózlerin qálegen túrde medicinalıq qamsızlandırıw etdiriw tiykarında, sonıń menen birge kárxanalar, mákemeler hám shólkemlerdiń qarjları, óz jeke qarjları hám de nızam hújjetlerinde taqiklanmagan basqa derekler esabınan qosımsha medicinalıq hám basqa hár qıylı xızmetlerden paydalanıw huqıqına iye.
Puqaralardıń ayırım taypaları protezlar, ortopedik hám úskene buyımlar, esitiw apparatları, háreketleniw quralları hám basqa arnawlı qurallar menen jeńillikli tárzde támiyinleniw huqıqına iye. Bunday haqılı bolǵan fukarolarning taypaların, sonıń menen birge, olardı támiyinlew shártleri hám rejimin Ózbekstan Respublikası Ministrler Mekemesi belgileydi.
Puqaralar qánigelesken den sawlıqtı saqlaw, miynet hám xalıqtı social qorǵaw mákemelerinde medicinalıq ekspertizadan ótiw huqıqına iye.
Birinshi meditsina járdeminiń áhmiyeti hám sonday járdem beriwdiń qaǵıydaları. Birinshi meditsina járdeminiń wazıypası eń ápiwayı sharalardı kóriw menen ziyanlanǵan adam ómirin, kutqarib qalıw, onıń japaların kemeytiw ruy beriwi itimal tásirlerdiń aldın alıw, ziyan yamasa keselliktiń ótiwin jeńillestiriwden ibarat esaplanadi.
Birinshi meditsina járdemi zaqım aliw xodisasi júz bergen orında ziyanlanǵan adamdıń ózi (óz-ózine járdem beriw), jorası (óz-ara járdem), sanitar drujinachilar tárepinen beriliwi múmkin. Birinshi meditsina járdemine kiretuǵın ilajlar tómendegilerden ibarat : qan aǵıwın waqtınsha toqtatıp quyılıw, denediń jaroxatlangan hám kúygen jayına steril baylam quyıp bólew, jasalma nápes aldırıw hám júrekti tikkeley bolmaǵan massaj qılıw, antidotlar menen ukol qılıw, antibiotiklar beriw, awrıw qaldıradigan dáriler jiberiw, (shok mezgilinde), janıp turǵan kiyimdi óshiriw, transportda aparıw ushın ziyanlanǵan jaydı

60

qimirlamaydigan etip baylanıstırıp ko'yish (transport immobilizatsiya), adamdıń denein qizdırıw, ıssı hám suwıqtan panalaw, protivogaz kiygizish, ziyanlanǵan kisin uwlı zatlanǵan orından alıp shıǵıw, bólekan sanitar obrabotkasidan ótkeriw.
Birinshi meditsina járdemin múmkin shekem erte múddetlerde kórsetiw kesellik hám ziyandıń keyin qanday ótiwi hám de áqibeti ne menen tawısıwı ushın, geyde bolsa ómirin qutkarib qalıw ushın da xal etiwshi áhmiyetke iye esaplanadı. Kóp qan ketib turǵanda, adam elektr tokınan ziyanlanǵan, suwǵa cho'kkan waqtında, júrek iskerligi toqtap, nápesi shıqpay qalǵan waqıtta hám bir qansha basqa qallarda birinshi meditsina járdemi tezlik penen kórsetiliwi kerek. Eger ádewirgine adamlar bir yo'la birinshi meditsina járdemi kórsetiliwine mútáj bolsa, ol túrde bunday járdem kórsetiwdiń múddetleri menen gezegi belgilenedi. Balalarǵa hám sol waqıttıń ózinde járdem almasa o'lib kolishi múmkin bolǵan ziyanlanǵanlarǵa birinshi náwbette járdem kórsetiledi.
Bir yo'la hár túrlı túrdegi ziyanǵa dus kelgen adamǵa birinshi meditsina járdemi kórsetiwge kiriwiler eken, ayırım usıl -ámellerdiń tártibinni belgilep alıw kerek. Aldın ziyanlanǵan adamdıń ómiriii qutkarib qalıwǵa múmkinshilik beretuǵın yamasa birinshi meditsina járdeminiń keyingi usıl -ámellerin ko'llanish ushın atqarılıwı shárt bolǵan usıl -ámeller atqarıladı. Shunonchi, san súyeki ashıq sinib, arteriyadan qan ketib turǵan mezgilde birinshi náwbette ómir ushın abırjı bolǵan kán ketiwin toqtatıw, keyin jaroxatga steril baylam qoyıw hám sonnan keyin ǵana ayaqtı qimirlamaydigan etip bólewge (immobilizatsiya etip ko'yishga) kirisiw: sınǵan jaydı hesh qimirlamaydigan etip qoyıw ushın arnawlı shina salıp bólew yamasa qolında bar qurallardan paydalanıw kerek.
Birinshi meditsina járdeminiń hámme usıl -ámellerin ıqtıyat bolıp hám abaylap orınlaw kerek. Qopal háreketler etiledigai bolsa, bul ziyanlanǵan kisige zálel etiwi jáne onıń jaǵdayın jamanlapggirib qoyıw múmkin. Birinshi meditsina járdemin bir emes, bálki eki yamasa bir

61

neshe kisi kórsetetuǵın bolsa, ol túrde kelisip, doslıq menen jumıs kóriw kerek. Bunda járdem kórsetip atırǵanlardıń biri basshı bolıp, biripchi meditsina járdeminiń barlıq usıl ámelleri atqarılıwına basshılıq etip barıwı kerek.

Birinshi meditsina járdemi kórsetiwde tabeldagi hám qolda bar qurallardan paydalanıladı. Birinshi járdem kórsetiwde isletiletuǵın tabel quralları baylam materialı tańıw sılesilar, meditsina bog'lov paketleri, úlken hám kishi steril baylamlar menen salfetkalar, paxta hám basqa buyımlar bolıp tabıladı. Qandı toqtatıw ushın qan toqtatadigan jgutlar: lenta sıyaqlı hám naysimon jgutlar, immobilizatsiya qılıw ushın bolsa arnawlı taxtakachalar fanera shinalar, arıssimon, to'rsimoi hám basqa hár qıylı daǵı shinalar isletiledi. Birinshi meditsina járdemi kórsetiwde birpara dári-dármanlardan paydalanıladı ampulalar yamasa flakonga salınǵan spirt degi 5% li yad eritpesi, flakonga salınǵan spirt degi 1-2% li brilliant jasılı eritpesi, validol tabletkalari, valeriana nastoykasi, ampulalarga salınǵan novshadil spirt, tabletkalar yamasa poroshok xolidagi natriy gidrokarbonat (ishimlik soda), vazelin hám basqalar usılar gápinen bolıp tabıladı. Profilaktika qılıw ushın individual aptechka (AI-2) den paydalanıladı.
Sanitar drujinalari hám sanitar postlari tabel quralları menen támiyinlenedi. Qurılıs hám islep chikarish uchastkalarında, tsexlar, fermalar hám brigadalarda, oqıw orınları hám mákemelerde, xalıq uyushgan halda dem alatuǵın orınlarda birinshi járdem aptechkalari komplektlanib, taxt etip ko'yiladi. Basqarmaǵa tiyisli adamlar tasılatuǵın transport quralları, sonıń menen birge, jeke avtomobiller aptechkalar menen támiyinlengen bolıwı kerek.
Samarqand qala ekonomika hám aymaqlardı kompleks rawajlandırıw bólimi xızmetkerleri tárepinen ziyanlanǵan adamǵa birinshi medicinalıq járdem kórsetiw waqtında bárinen burın, onıń jaroxatlangan jaylarına steril baylam qoyıw zárúr. Ayaq-qolı zaqım jeb, muzdek bolıp, qalıp ketken bolsa, tezde uzaq vakt basılıp qalǵan jayınnan joqarırokqa jgut yamasa burama solinadi.

62

Bunnan gózlengen maqset ezilib qalǵan toqımalarda toplanıp kolgan uwlı zatlı zatlardıń qopga sıpalib, joqarıǵa topırlıǵına tosqınlıq jasaw bolıp tabıladı. Jgutni oǵırı qattı hám kerip etip ko'ymaslik kerek, hákis túrde ziyanlanǵan jaylarǵa qan keliwi toqtap qalıwı múmkin. Bunnan tısqarı, uzok vakt basılıp, ezilib qalǵan qol-ayaqlar ustap kórilgende, temperatura joqarı bolmasa, olardı tańıw sılesi, doka menen bekkem baylanıstırıp, ústine suwıq zat qoyıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

63

XULOSA
Ekonomikalıq globallasıw sharayatında mámleketimiz tárepinen nátiyjeli alıp barılıp atırǵan makroekonomikalıq hám aktiv investitsiya siyasatı sheńberinde regionlar investitsion potencialın jáne de asırıw hám bunıń tiykarında kárxanalarǵa tuwrıdan-tuwrı investitsiyalar menen bir qatarda, investitsiya bazarı arqalı finanslıq resursların qosıw hám de olar kóleminiń ósiwi boyınsha ilimiy juwmaqlar, teoriyalıq usınıslar hám de ámeliy usınıslar islep shıǵıwdı talap etedi. Buǵan baylanıslı hár bir aymaq, atap aytqanda, Tashkent qalası investitsion potencialın asırıwdıń orta múddetke mólsherlengen strategiyasın islep shıǵıw jáne onıń sheńberinde tómendegi sharalardı ámelge asırıw kerek dep esaplaymiz:

— strategiyalıq hám abıraylı investorlarni qollap-quwatlaw hám xoshametlew mexanizmin jáne de jetilistiriw;
— regionlar daǵı kárxanalar transparentliligini hám investitsion ózine tartatuǵındorligini asırıw ;
— fond bazarınıń instrumental hám institutsional strukturaların jáne de rawajlandırıw ;
— investitsiyalar bazarınıń iskerlik mexanizmi hám regulyativ strukturasın jetilistiriw.
Pikirimizcha, sanaattı rawajlandırıw maqsetinde investitsiyalardı qosıwda investitson siyasatın yurgizish hám investitsion ortalıqtı qáliplestiriwde olar tómendegilerge, yaǵnıy :
— jáhán daǵı, regiondaǵı ekonomikalıq jaǵday hám xalıq aralıq kapital aǵısları hám de olardıń sebeplerin úyreniw;
— anıqlanǵan sebeplerdi analiz etip, investtsiyalar aǵımın óz mámleketine tartıw boyınsha investitsion siyasatina tiyisli ózgertiwler kirgiziw;
— mámlekettiń investitsion potencialı hám investitsiyalawdıń ústin turatuǵın jónelislerdi anıqlaw ;
— bul ústin turatuǵın jónelislerdi rawajlandırıw múmkinshiliklerin
64

úyrengen halda tiyisli jeńillikler jaratıw ;

— mámleket aymaqların investitsion potencialın úyrengen halda investitsion jeńilliklerdi aymaqlar boyınsha belgilew;
— tábiy resurslardan paydalanıw tártiplerin umummanfaatdor shártlerge keltiriw;
— mámlekette saw jumıs iskerligin aparıw ushun zárúr bolǵan infratuzilmani qáliplestiriw;
— investitsiyalaw menen baylanıslı huqıqıy bazanı rawajlanıwlashtarish hám nızamlardıń amorfligini saplastırıw sıyaqlılarǵa itibarın qaratıw kerek.
Ekonomikanı, atap aytqanda, sanaat islep shıǵarıw tarmaǵın rawajlandırıw hám ekonomikalıq ósiwge erisiwde shet el investitsiyalardan aqılǵa say paydalanıw zárúrli áhmiyetke iye boladı ;
— ekonomikaǵa investorlarni jáne de kóbirek qosıw, joybarlardı tezirek ámelge asırıwdı támiyinlew ushın aymaqlarda investorlarni dizimnen ótkeriw ushın hújjetlerdi usınıwdıń elektron usılın internet arqalı engiziw ámeliyatın jolǵa qoyıw kerek. Bunda ekonomika tarmaqlarına tiyisli arnawlı internet portal shólkemlestirilip, ol jaǵdayda sırt el investorlariga dizimnen ótiw, aymaqta jumıs júrgiziw, esabat usınıw hám basqa barlıq zárúr maǵlıwmatlar bazasın jaratıw hám de usı bazanı úzliksiz túrde eń sońǵı maǵlıwmatlar menen toltırıp barıw kerek;
— kárxanalardı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq qayta
úskenelewdi jáne de jedellestiriw, zamanagóy, maslasıwshı texnologiyalardı ekonomikanıń tiykarǵı tarmaqlarına (kiripke jóneltirilgen) keń engiziw zárúr. Bul bolsa, óz gezeginde,
mámleketimizdiń de sırtqı, da ishki bazarda turaqlı poziciyaǵa ıyelewin támiyinlew imkaniyatın beredi.
Onıń ushın tómendegi qosımsha ilajlardı orınlaw kerek boladı :

65

- ekonomika tarmaqlarına sırt el investitsiyaların proportsional qosıwdıń ulıwmalasqan anıq programmasın islep shıǵıw ;

- tarmaq ózgesheligi hám ekonomika rawajlanıwına qaray erkin ekonomikalıq zonalar shólkemlestiriw arqalı sırt el investitsiyasın tartıwdı xoshametlew.
Mamdakatimizning makroekonomikalıq, regionlıq yamasa aymaqlıq investitsiya ortalıǵın jaqsılawda ústin turatuǵın bolǵan kárxanalardıń shólkemlestirilgen-huqıqıy formaları qanday bolıwınan qaramastan, olardıń investitsion xızmetlerin qollap-quwatlaw kerek. Sonıń menen birge, investorlarni nızamshılıq jolı menen qorǵaw, olardı investitsion programmalarǵa kirgiziw, byudjet qarjların tartıw sıyaqlılar da úlken áhmiyetke iye.
Juwmaq etip aytatuǵın bolsaq, investitsion ortalıqtı qáliplestiriwde infratuzilma buwınların rawajlanǵanlıq dárejesi zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Finanslıq hám investitsion resursların qáliplestiriw boyınsha jantasıwlardı ulıwmalastırıw hám sistemalastırıw olardı tártipke salıw hám xoshametlewdiń aymaqlıq tárepleri kirtilishi zárúriyatın kórsetedi. Qalalardıń sociallıq-ekonomikalıq máselelerin sheshiwde olar mámleket tárepinen qollap -quwatlanıwı menen bir qatarda hákimiyattıń jergilikli shólkemleri investitsion faoiliyatini aktivlestiriw múmkinshiliklerin hám ishki rezervlerin mobilizatsiyalash zárúr.

66 FOYDALANILGAN ABIYoTLAR RO'YXATI

1. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası.- T.: Ózbekstan, 2014.-74 b.
2. Ózbekstan Respublikasınıń “Investitsiya iskerligi tuwrısında”gi Nızamı. 2014 jıl 9 dekabr', O'RQ-380-san.
3. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “2015-2019 jıllarda islep shıǵarıwdı strukturalıq ózgertiw, modernizaciya hám diversifikatsiya qılıwdı támiyinlew boyınsha ilajlar programması tuwrısında” 2015 jıl 4 mart daǵı pármanı.
4. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 7 fevraldagi “Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha háreketler strategiyası tuwrısında” PF-4947-san pármanı.
5. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 31 mart daǵı
«Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komitetin shólkemlestiriw tuwrısında»gi PF-4996 -san Pármanı.
6. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 4 apreldegi «Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti iskerligin shólkemlestiriw ilajları tuwrısında» PQ-2868-san sheshimi.
7. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017 jıl 13 iyun daǵı “Shet el investitsiyalar qatnasıwındaǵı «Uzbekistan Peugeot Citroen Automotive» kárxanasın shólkemlestiriw tuwrısında”gi PQ-3053-san Sheshimi.
8. Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń “Ózbekstan Respublikası investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti tuwrısındaǵı qaǵıydaın tastıyıqlaw haqqında” 2017 jıl 23 iyunda 415-san sheshimi.
9. Mirziyoev Sh. M. Sın kózqarastan analiz, qatań tártip-ıntızam hám jeke juwapkerlik - hár bir baslıq iskerliginiń kúndelik qaǵıydası bolıwı kerek.- Tashkent: Ózbekstan, 2017.- 22-bet Ózbekstan Respublikası nızam hújjetleri kompleksi.- Tashkent, 2017.- № 7 (767).- 85-zat
67

10. Al'mardonov M. I., Mamatov B. S. Joybarlıq finanslıq támiynlew (Investitsion joybarlar ). Oqıw qóllanba. /Tashkent mámleket ekonomika universiteti.-Tashkent: «Ekonomika -finans», 2012.- 200 b.

11. Bekmurodov A. Sh., Karrieva Ya. K., Naǵıymetov I. Ol., Nabiev D. H., Úlkenev N. T. Shet el investitsiyalar. Oqıw qóllanba. T. Ekonomika, 2010. 23-b.
12. Valiev B. Shet el investitsiyalardıń ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew degi roli. Finans. J// 2014 y. 6 -sanı 106 -109 b.
13. Gazibekov D. G. Investitsiyalardı finanslıq támiynlew máseleleri.- Tashkent: Finans, 2003.-332 b.
14. Gusarova S. A. Rol' inostrannix investitsiy v modernizatsii ekonomik stran BRIKS // Mejdunarodnaya ekonomika. 2014. № 9. S. 53-64.
15. Gruzineva K. Klassifikatsiya pryamix inostrannix investitsiy po sposobam vedeniya mejdunarodnoy xozyaystvennoy deyatel'nosti // Vestnik Voronejskogo gosudarstvennogo universiteta: Ceriya: Ekonomika i upravlenie. 2013. № 2. S. 62-69.
16. Doklad o mirovix investitsiyax 2016 g. «Grajdanstvo» investorov:
vivozi politiki». Jeneva. 2016. S. V.
17. Zaxarov V. K. Inostrannie investitsii v ekonomike Rossii // Ekonomicheskiy jurnal. 2012. № 3. S. 21-27.
18. Ivasenko A. G., Nikonova Ya. I. Investitsii: istochniki i metodi
finansirovaniya.- M.: Omega-L, 2007 g.
19. Il'ina S. A. Sushnost' kategorii «investitsionniy klimat» i kategorii «investitsionnaya privlekatel'nost'».- M.: Molodoy ucheniy, 2012.- № 5.
20. Investitsii: ucheb. /A. Yu. Andrianov, SV. Valdaytsev, P. V. Vorob'ev
i dr. 2-ye izd., pererab. i dop.- M.: TK Velbi, Izd-vo Prospekt, 2008 g.-584 s.

68

21. Investitsii: ucheb.posobie dlya studentov vuzov, obuchayushixsya po napravleniyu podgotovki «Ekonomika» / B. T. Kuznetsov.- M.: YuNITI-DANA, 2006 g.- 679 s.

22. Kayumov R. I. Organizatsiya i finansirovaniya investitsiy. Uchebnik.- T.: Pán hám texnologiya, 2012.- 367 s.
23. Mejdunarodnie investitsii, put' k konkurentosposobnosti i razvitiyu. Yejegodniy Investitsionniy Forum. 4-7 aprelya 2017 g. Dubay. www. aimcongress. com
24. Monetar siyasattiń 2017 jılǵa mólsherlengen tiykarǵı baǵdarları//Bazar, pul hám kredit.- Tashkent, 2017.- №1.- 30 -b.
25. Nosirov E. I., Mamatov B. S., Shoislomova N. K., Sharıfxodjaeva K.
Ol. Investitsiya riskların basqarıw. Oqıw qóllanba.- T.: Pán hám texnologiya, 2011.- 148 b.
26. Toshov O. Investitsion iskerlikti finanslıq támiynlewdi jetilistiriw. Monografiya.- T.: Akademnashr, 2012.- 168 b.
27. Uzoqov A., Genjeev N. Investitsiyalardı shólkemlestiriw hám finanslıq támiynlew. T.: Ekonomika -Finans. 2007, 78-b.
28. Xashimov A. A., Madjidov Sh. A., Mo'minova N. M. Investitsiyalardı shólkemlestiriw hám finanslashtiish. Oqıw qóllanba.- T.: Shıǵıs, 2014.- 247 b.
29. Sharp Ol. idr. Investitsii. Per. s angl.- M. INFRA-M, 2001.- S. 9 -10.
30. Shafiev R. M. Inostrannie investitsii: miroxozyaystvenniy aspekt // Mejdunarodnaya ekonomika. 2014. № 10. S. 63-69.
31. Ózbekstan nomerlerde 2016. T. 2016. B. 161-206.
32. Ózbekstan nomerlerde 2017. T. 2017. B. 170-213.
33. O'lmasov A., Vahobov A. Ekonomika teoriyası. Sabaqlıq (toldırılǵan hám qayta islengen basılıwı ). T. “Ekonomika -finans”, 2014. 273-b.
34. Ózbekstan sanaatı. Statistikalıq jıynaq. Tashkent: Ózbekstan Respublikası Mámleket statistika komiteti, 2016. 103 b.

69

35. Malikov T. S. Finans. Oqıw qóllanba.- T: “Ekonomika -Finans”, 2018.- 268 b.
36. Mamatov B. S., Xo'jamqulov D. Yu., Nurbekov O. Sh. Investitsiyalardı shólkemlestiriw hám finanslıq támiynlew. Sabaqlıq. Tashkent finans institutı.- T.: IQTISOD-MOLIYA, 2014.- 608 b.
37. Balance of payments and international investment position manual. 6 th ed.- Washington, D. C.: International Monetary Fund, 2009. P. 100- 110.

38. Barensztein, E. J., De Gregorio J. and Lee J-W. (1998). How Does Foreign Direct Investment Affect Economic Growth? Journal of International Economics 45 (1). Pp. 115-135.

39. De Mello, L., Jr. (1999 ). Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from Time Series and Panel Data. Oxford Economic Papers 51 (1), January.

40. Decree 313/2013, Official GazetteNo. 026, 23 September 2013.

41. Etihad Airways, «Etihad Airways, Jat Airways and Government of Serbia unveil strategic partnership tap secure zıyane of Serbian National Airline®, 1 August 2013.

42. Indonesia Investment Coordinating Board, Presidential Decree No. 39/2014,

23 April 2014.

43. Kim, D. D. and J. Seo. (2003). Does FDI Inflow Crowd out Domestic Investment ın Karea? Journal of EconomicStudies, 30 (6 ): 605-22.

44. Law No. 195-13, Official Gazette, 8 January 2014.

45. Ministry of Commerce and Industry, Press Note No. 6, 22 August 2013.

46. Ministry of Science, ITC and Zıyane Plandıń, Telecommunications Business Act Amendments, 14 August 2013.

47. Ministry of Trade, Industry and Energy, «Karea Introduces Mini Foreign Investment Zones», 26 April 2013.

48. Ministry of Commerce, insurance Coverage tap Foreign Buyers», 2 January

2013.

49. Ministry of Finance, «The Parliament Gave a Green Light tothe Privatization of 15 Companies®, 30 June 2013.

70

50. Telecommunications Reform Decree, Official Gazette, 11 June 2013.

51. Official Gazette, 24 May 2013.
52. Official Gazette, No. 20 Extraordinary, Law 118, 16 April 2014.
53. Official Gazette, 18 December 2013.
54. Official Gazette, 20 December 2013.
55. QECD Benchmark Definition of Foreign Direct Investment, fourth edition.- Paris, France: The Organization for Economic Cooperation and Development, 2008, P. 48-49.
56. Shan, J. (2002 a). A VAR Approach tap the Economics of FDI ın China.
Applied Economics, 7 (34): 885-93.
57. Sun, HJ (1998). Macroeconomic Impact of Direct.
58. Van Loo, F. (1977). The Effect of Foreign Direct Investment az waqıt Investment ın Canada. Review of Economics and Statistics, 59 (4): 474-81.
59. World investment report, UNCTAD, New York and Geneva, 2014.
60. World Internet saytları : https://www.gazeta. uz/ru/2017/03/09/column/ http://www. lex. uz/pages/getpage. aspx? lact_id=3107036 https://www.gazeta. uz/uz/2017/09/21/aqsh/ https://www.gazeta. uz/uz/2017/09/21/forum/ https://www.gazeta. uz/uz/2017/09/18/qozogiston/

71