Sana: yil Ona tili fani Sinf: 10

2-topshiriq. Inkor ma’nosini ifodalovchi birliklarni aniqlang.

1. Ammo mendan so‘rasang, Marg‘ilondagi na qudamiz va na kelinimizni hech bir vajh bilan kamsita olmayman, balki bizga quad bo‘lmoqqa eng muvofiq kishilar edi. (Abdulla Qodiriy) 2. Otabek na Yusufbek hojiga, na O‘zbek oyimga va na Hasanaliga Marg‘ilondan tez qaytib kelish sababini aytmagan. (Abdulla Qodiriy) 3. Kim bilmaydi buni! Kimga kerak, ayting! (Asqad Muxtor)

Tilimizda inkorni ifodalovchi morfologik vositalar sifatida fe’lning bo‘lishsizlik shaklini yasovchi -ma qo‘shimchasini, emas, yo‘q kabi so‘zlarni, shuningdek, na..., na yordamchisini ko‘rsatish mumkin. Bu vositalar turli nutqiy uslublarda qo‘llanib, bir qator uslubiy ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, fe’lning bo‘lishsizlik shaklini yasovchi -ma qo‘shimchasi so‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslublarda tasdiqni, tasdiqning kuchli ta’kidini ifodalashi mumkin. Ritorik so‘roq gaplar tarkibida bu qo‘shimcha ko‘proq uchraydi va tasdiqni kuchaytirib ko‘rsatadi. Masalan: Rahimov g‘animga tashlangan chog‘da Alpomish shiddatin payqamagan kim?! (A. Oripov) («Hamma payqagan» degan fikr yorqin ifodalangan). Bo‘lishsizlik ifodalovchi -ma qo‘shimchasi fe’l tarkibida -moq, -moqda, -moqchi kabi qo‘shimchalar mavjud bo‘lganda, fe’lga qo‘shila olmaydi, bu o‘zbek nutqiy odatida yo‘q. Masalan, kelmamoq, kelmamoqda, kelmamoqchi kabi qo‘llanishlar mumkin emas. Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalarining har ikki qismi, ya’ni ham yetakchi, ham ko‘makchi fe’lga bu qo‘shimcha qo‘shilganda ham, inkor emas, balki qat’iy tasdiq ifodalanadi Masalan: Dushmanni yengmay qo‘ymaydi («albatta, yengadi» ma’nosida); Hech kim bilmay qolmaydi («albatta, hamma biladi» ma’nosida). Na..., na yordamchisi inkor bog‘lovchisi sifatida ham, inkor yuklamasi sifatida ham inkorning kuchli va qat’iy ifodalanishiga xizmat qiladi, nutqning emotsional-ekspressivligini kuchaytiradi. Inkor ma’nosi ba’zan so‘zlashuv uslubida, demakki, badiiy uslubda ham ohang (intonatsiya) yordamida ifodalanishi mumkin. Masalan: Bir kuni egarga o‘ngarib, opqochaman-ketaman, – dedi o‘tni tizzasiga bosib. – Topib bo‘ptilar keyin! (Murod Mansur)

68-mashq. Yetakchi va ko‘makchi fe’lga qo‘shilgan bo‘lishsizlik shakllari ifodalayotgan ma’noni izohlang.

1. Kelgan mehmonni biz – oq bo‘ladimi, qora bo‘ladi mi – boshimizga ko‘tarmay qo‘ymaymiz. (Erkin A’zam) 2. O‘rtoqlaringiz, omon-esonlik bo‘lsa, yana kelishar-ku. O‘shanda Sultonxon ertaning hissasini chiqarmay qo‘ymaydi... (Cho‘lpon) 3. Men bu ishni oxiriga yetkazmay qo‘ymayman! (Tohir Malik) 4. Boshliq balo, bug‘uni tinchitmay qo‘ymay di, – degan qat’iy xulosaga keldi u. (Tohir Malik) 5. Gulimoh Yulduzovna non yemaganga o‘xshab ingichka ko‘ringani bilan chovuti yomon, gapirtirmay qo‘ymaydi. (Ahmad A’zam)

69-mashq. Inkor ma’nosining ifodalanishiga diqqat qiling.

1. Ana endi bunga shubha bildirib ko‘ring-chi, naqd hasadgo‘y, dushman atalasiz-qolasiz! Bu gaplarni kim bilmaydi dersiz? (Erkin A’zam) 2. Qandaydir bir isqirt, piyonista, qamoqdan chiqqan kimsa yashaydigan sassiq yerto‘laga kim ham o‘z farzandining kirib, o‘sha sondan chiqqan, demak, ishonchsiz – xavfli odam bilan o‘tirishi, uning maza-bemaza gaplarini eshitishiga qarab turardi? (Sh. Xolmirzayev)