II.O`tilgan mavzuni takrorlash: O`quvchilarning bilimlari sinab ko`riladi.
Faol o`quvchilar baholanadi.
III.Yangi mavzu bayoni: Reja: Jahonning ko’plab mamlakatlarini bog'lab turuvchi karvon yo’IIan tarmog’ini birlnchi bo’lib kim "Ipak yo’li" deb atadl?
Buyuk Ipak yo’lining uzunligi qancha?
3 o’zbekistonning qaysi shaharlari Buyuk Ipak yo’lida joylash-gan edi?
Yozuvsiz xaritada Buyuk Ipak yo’lining o’zbekiston hududida-gi tarmoqlarini belgilang.
Savdogarlar Buyuk Ipak yo’li bo’ylab qaysi mamlakatlardan nimalarni keltlhshgan?
Buyuk Ipak yo’ll jahon mamlakatlarl va ayniqsa o’zbekiston tarixida qanday ahamiyat kasb etgan?
Milodiy XVI asrga qadar Sharq bilan G'arb xalqlari o`rtasidagi tarixiy-madaniy va savdo munosabatlari taraqqiyotida qadimgi dunyoda mashhur bo`lgan Buyuk Ipak yo`li muhim o`rin tutgan edi. Bu yo`l miloddan avvalgi II asrda vujudga kelgan va "Buyuk meridianal yo`l" deb atalgan. Bu yo`lga "Ipak yo`li" degan nom 1877-yilda nemis geografi F.Rixtgofen tomonidan berilgan. Buyuk Ipak yo`li tashkil topmasdan avval O`rta Osiyo va Qadimgi Sharq hududida savdo va madaniy ayirboshlash uchun turli-tuman yo`llar mavjud bo`lgan. Eng qadimgi yo`llardan biri miloddan avvalgi III-II ming yillikda vujudga kelgan "La'l yo`li”dir. U Pomir tog`laridan boshlanib, Eron va Old Osiyo hamda Misr orqali o`tgan. Pomirdan olinadigan yarim nodir la'l toshi (lojuvard) Qadimgi Sharq mamlakatlari zargarlari tomonidan yuksak baholangan. Badaxshon la'li ishlatilgan buyumlar Misr fir'avnlari maqbaralaridan topilgan. Boshqa bir karvon yo`li Eron Ahamoniylari sulolasining yo`li bo`lib, "Shoh yo`li" deb atalgan. U miloddan avvalgi VI- IV asrlarda Kichik Osiyo shaharlarini, O`rtayer dengizi bo`yidagi Efes, Sard shaharlarini Eron poytaxtlaridan biri - Suza bilan bog`lab turgan. Tag`in bir yo`l Eron, Baqtriya orqali So`g`diyona, Toshkent vohasi va Qozog`iston hududidan o`tgan va Oltoygacha borgan. Arxeologlar Tog`li Oltoydagi ko`chmanchilar zodagonlarining qo`rg`onlaridan miloddan avvalgi V-IV asrlarga oid Paziriq qo`rg`onini o`rganganda kigiz gilam, jun gazlamalar, oltin, jez va kumush buyumlar, O`rta Osiyo va Eron matolaridan tikilgan kiyimlar qoldiqlarini topishgan. Barcha buyumlar yaxshi saqlangan, chunki qo`rg`onda 2500 yil davomida erimagan qalin muz qatlami yuzaga kelgan edi. Buyuk Ipak yo`li 12 ming kilometrcha uzunlikda bo`lgan. U Sariq dengiz sohilidan boshlanib, Sharqiy Turkiston, O`rta Osiyo, Eron, Mesopotamiya orqali o`rtayer dengizi sohillarigacha borgan. Bu yo`lda Sian, Dunxuan, Yorkent, Samarqand, Buxoro, Termiz, Marvva boshqa bir qancha qadimiy shaharlar joylashgan edi. So`g`diyonadan Xitoyga jun gazlama, gilam, zeb-ziynat buyumlari va qimmatbaho toshlar olib borilgan; Baqtriyadan tuyalar, Farg`onadan naslli otlar, Badaxshondan la'l; Hindistondan O`rta Osiyoga ip-gazlama matolar va paxta chigiti ortilgan karvonlar kelgan; Xitoydan guruch keltirilgan; O`rta Osiyodan Xitoyga uzum, yong`oq, anor va boshqa dehqonchilik mahsulotlari tashilgan. Buyuk Ipak yo`lida joylashgan me'morchilik yodgorliklarini o`rganganda har xil hunarmandchilik buyumlari, turli mamlakatlarning tangalari topilgan. Masalan, Termizdan Rim tangalari xazinasi, Afrosiyobdan Rim sopol shamdonlari, Misr muhrlari topilgan. Buyuk Ipak yo`li Chjan Syan tavsifida. Miloddan avvalgi 138-yili Xitoy Buyuk Ipak yo`li imperatori U Di elchi Chjan Syanni Chjan Syan ko`chmanchi xunn qabilalariga tavsifida qarshi kurashda ittifoqchi va hamkorlar topish uchun jo`natadi. Xunnlar Xitoyning Shimoliy tumanlarini talon-taroj qilar edilar. Elchi xunnlar qo`liga asir tushadi va o`n yilcha hibsda yotadi. U asirlikdan qochib, Markaziy Tyanshan dovonlari orqali Issiqko`lga chiqadi. Norin daryosi bo`ylab Farg`ona vodiysiga keladi. Bu yerda o`zi uchun vodiydagi shaharlarni kashf qiladi. Bu shaharlar Farg`ona podsholigiga qarashli ekanligini bilib oladi. Tabiiyki, elchi Xitoyning xunnlarga qarshi kurashida Farg`ona hukmdorining yordamini olmoqchi bo`ladi. Lekin Farg`ona hukmdori faqat savdo-sotiq aloqalarini o`rnatish istagini bildiradi. Chjan Syan janub sari sayohatini davom ettiradi. Oloy vodiysidan o`tib, yana xunnlar qo`liga tushib qoladi. Bir yildan keyin vataniga qaytadi. Elchi Xitoy imperatoriga ko`rgan-bilganlarini so`zlab beradi. U Xitoyga Farg`ona otlaridan birini va beda urug`idan olib kelgan edi. Bu otni xitoyliklar "samoviy" deb ataganlar. Imperator U Di o`z saroyi yaqinida beda ektiradi. Keyinchalik u Xitoyning butun shimoli bo`ylab ekiladigan bo`ladi. Xitoyliklar anor, uzum, bodring va yong`oq ekishni ham yo`lga qo`yadilar. Shunday qilib, Chjan Syan yurgan yo`l bo`ylab miloddan avvalgi II-I asrlarda Xitoy mamlakatini Markaziy va G`arbiy Osiyo bilan bog`lovchi jahon ahamiyatiga ega Buyuk Ipak yo`li deb ataluvchi karvon yo`li o`tadigan bo`ldi. Farg`ona vodiysida Ipak yo`li ikki tarmoqqa bo`lingan. Birinchisi o`zgandan Axsi shahri, Qamchiq dovoni orqali (yozda) Iloq vohasi va Toshkentga kelgan. Ikkinchisi janubiy tarmoq bo`lib, O`zgandan O`sh, Quva, Marg`ilon, Qo`qon orqali Xo`jand, Samarqand, Buxoroga o`tgan. Asosiy karvon yo`llaridan tashqari ichki savdo yo`llari ham bo`lgan. Biri Axsidan Koson orqali Chust vohasiga o`tgan. Yana biri Pop, Zarkent orqali konchilar qarorgohlariga va yaylovlarga borgan. Qurama va Oloy tog`lari qazilma boyliklari va Zarafshon daryosi boyliklari tufayli bu yo`l tarmog`ini "Oltin yo`l" deb atashgan. Arxeologlar ibodat tartiblari bilan bog`liq jez milga qo`ndirilgan qimmatbaho toshlar qadalgan qush shaklini topganlar. Markaziy Osiyo kumushiga ehtiyoj sezgan mamlakatlarga boradigan "Kumush yo`l"ham bo`lgan. Bu yo`l Xazar xoqonligi va Bulg`or davlati orqali Kiyev Rusi va Yevropa mamlakatlariga borgan. Bu Buyuk Ipak yo`lining Shimoliy tarmog`i hisoblanib, VI asrdan boshlab ishga tushgan. Buyuk Ipak yo`lining ahamiyati. Buyuk Ipak yo`lining tarixi Sharq va G`arb xalqlarining keng miqyosdagi madaniy aloqalari va savdo ayirboshlashi tarixidir. Bu tarix o`zaro hamkorlik, almashish va madaniyatlar boyitilishi tarixi bo`lib, tinchlik va taraqqiyot asosini tashkil etgan. O`zbekiston hududi bu yo`lning chorrahasida turadi. Bu yerga turli mamlakatlar savdogarlari, hunarmandlari, olim va musiqa bilimdonlari qadami tekkan. Markaziy Osiyo xalqlari Buyuk Ipak yo`li tufayli Sharq va G`arb mamlakatlari iqtisodiyoti va madaniyati bilan oshno bo`lganlar. V.Mustahkamlash:
V.Mustahkamlash
1. Kushonlar Baqtriyaga qachon bostirib keldilar?
Kanishka davrida Kushon podsholigida qanday o’zgarlshlar bo’lgan?
Qaysi podsho davrida hukmdor nomi yozilgan tangalar zarb qillna boshlandi?
Kushon davlatida hunarmandchilikning qaysi turlari rivojlan-di?
