Sana: 20-aprel 2011-yil

II. O`tilgan mavzuni takrorlash. “Jismlarning elektrlanishi”

Guruhlar bilan “Savol –javob” o`tkazish.

O`qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo`yilgan savol va topshiriqlarni guruhlar boshlig`i chiqib tanlab oladilar.

1. 
   Jismlarning elektrlanishini tushuntiring
   
2. 
   Elektr zaryadining ikki turini ayting.
   

3. Elektr atamasi qanday so’zdan kelib chiqqan?

III. Yangi mavzu bayoni: Elektr toki haqida tushuncha.Tok manbalari

Reja:

1. 
   Zaryadli zarralarning tartibli harakati
   
2. 
   Tok hosil bo`lishida elektr maydonning o`rni
   

Yangi mavzuni boshlashdan avval o`quvchilarni yangi mavzuga olib kirish maqsadida “Savol-javob” metodidan foydalaniladi.

1. 
   O`quvchilarga savollar beriladi. O`quvchilarning fikrlari va g`oyalari tinglanadi.
   
2. 
   O`quvchilar tomonidan berilgan fikr va g`oyalari umumlashtiriladi.
   

Shundan so`ng o`quvchilarga elektr toki haqida to`liq ma’lumot beriladi.

Jismlarning elektrlanganligini «elektrometr» deb ataluvchi asbob yorda mida aniqlash mumkin (88-rasm). Elektrometrning yuqori qismiga metall shar o‘rnatilgan bo‘lib, unga metall sterjen mahkamlangan. Metall sterjenning ikkinchi uchiga aylana oladigan holda strelka o‘rnatilgan. Zaryadlangan tayoqchani metall sharga tekkizilsa, tayoqchadagi zaryadlar sharga, undan metall sterjenga va strelkaga o‘tadi. Sterjen va strelka bir xil ishorada zaryadlanganligidan ular bir-biridan itarilib qochadi va strelka ma’lum burchakka og‘adi.

Elektr zaryadlarining bir tomonga tartibli harakatiga elektr toki deyiladi. Zaryadlangan zarralar bir tomonga harakatlana olishi uchun ular erkin harakatda bo‘lishi kerak. Yuqorida aytilganidek, atomning tashqi qobig‘ida joylashgan elektronlar qo‘shni atomlar ta’sirida atomlar oralig‘iga o‘tib erkin elektronlarga aylanadilar (89- rasm). Shu sababli elektr toki mavjud bo‘lishining birinchi sharti moddada erkin elektronlarning mavjud bo‘lishidir. Elektr tokining yo‘nalishi sifatida tarixan musbat zaryadlangan zarralarning yo‘nalishi qabul qilingan (89-rasm).

XVIII asr oxirigacha olimlar «elektr»ni asosan ishqalanish orqali hosil qilganlar. XVIII asr oxiriga kelib elektr hodisalarini o‘rganishda katta burilish ro‘y berdi. Italiyalik olim A. Volta mis va rux plastinalari orasiga kislota shimdirilgan mato qo‘yilsa, mis plastina musbat ishorada, rux plastina manfiy ishorada zaryadlanib qolishini aniqlaydi. Bu plastinalarni bir-biriga o‘tkazgich orqali ulansa elektr toki o‘tishini kuzatadi. Shunday qilib birinchi tok manbai ixtiro qilinadi.

Volta manba tokining kuchini oshirish uchun mis va rux plastinalarini doira shaklida qirqib, orasiga kislota shimdirilgan matoni qo‘yadi va ularni ustuncha shaklida taxlaydi. Bu manba «Volta ustuni» deb ataldi hamda elektr va magnit hodisalarini o‘rganishda katta rol o‘ynadi (90-rasm).

Kimyoviy reaksiyalarga asoslangan tok manbalarini galvani elementlar deyiladi. Galvani 123 elementlar kundalik hayotda keng qo‘llaniladi. Galvani elementlardan ma’lum muddat ishlatilganidan so‘ng tashlab yuboriladiganlarini batareyalar (91-rasm), qayta zaryadlab ishlatiladiganlarini akkumulyator lar (92-rasm) deyiladi.

Tok manbalari elektr kuchlanishi deb ataluvchi parametr bilan farqlanadi. Elektr kuchlanishi maxsus asbob voltmetr yordamida o‘lchanadi. Uning tashqi ko‘rinishi va ulanishi 93-rasmda keltirilgan. Voltmetr iste’molchiga parallel ulanadi. Elektr kuchlanishining birligi sifatida bir volt qabul qilingan (1 V).

Katta quvvatga ega bo‘lgan elektr tokini ishlab chiqaradigan qurilmaga elektr tokining generatori deyiladi (94-rasm).

Slayd orqali mavzudagi tasvirni katta ekranga chiqarib, o`quvchilarga havola etiladi va tushuntiriladi.

IV. Mavzuni mustahkamlash:

1. 
   Elektr toki deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   O`tkazgichlarda zaryadli zarralar tartibli harakat qilishining sababi nimada?
   
3. 
   Tok manbalarini sanab bering?
   

VI.Uyga vazifa.

1. Mavzuga oid savollarga javoblar tayyorlash.

2.Mavzuga doir test tuzib kelish.