Sana “ ” 201 yil. Mavzu: 1-mavzu. Fizikaning tadqiqot metodlari

to‘lqin tarqalish yo‘nalishi bilan bir o‘qda bo‘lsa, bunday to‘lqinga bo‘ylama to‘lqin deyiladi. 
Bo‘ylama to‘lqinlar tarqalganda muhit siqilish va kengayish deformatsiyasiga uchraydi (5.8-rasm). 
Suyuqlik va gazlarda bunday deformatsiya muhit zarralarining zichlashishi yoki siyraklashishi orqali
bo‘ladi. Bo‘ylama to‘lqinlar barcha muhitlar: qattiq, suyuq va gazsimon muhitlarda tarqalishi mumkin. 
Bo‘ylama to‘lqinlarga misol tariqasida elastik sterjendagi to‘lqin yoki havoda tarqalgan tovushni 
keltirish mumkin.To‘lqin tarqalayotgan muhitda zarralarning tebranish yo‘nalishi, to‘lqin tarqalish 
yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lsa, bunday to‘lqinga ko‘ndalang to‘lqin deyiladi.Ko‘ndalang to‘lqinlar 
tarqalganda muhitning bir qatlami, ikkinchisiga nisbatan siljiydi. Bunday to‘lqinlar tarqalganda 
muhitda do‘nglik va chuqurliklar hosil bo‘ladi (5.9-rasm). Qattiq jismlardan farqli ravishda, suyuqlik 
va gazlar qatlamlarning siljishiga nisbatan elastiklik xususiyatiga ega emas. Shunga ko‘ra ko‘ndalang 
to‘lqinlar faqat qattiq jismlarda tarqala oladi.Ko‘ndalang to‘lqinning nuqtadan nuqtaga tebranishni 
uzatish jarayonini batafsil qaraylik. 5.10-rasmda ko‘ndalang to‘lqinning har ј T vaqtdagi holati 
keltirilgan 
5.10-rasmda zarralarning qandaydir momentdagi holati raqamlangan sharchalar ko‘rinishida berilgan. 
Sharchalar bir-biriga yaqin joylashganligidan ular orasida o‘zaro ta’sir mavjud. Agar birinchi 
sharchani tebranma harakatga keltirsak, ya’ni uni yuqoriga va pastga harakatlanishga majbur qilsak, 
sharchalar orasidagi o‘zaro ta’sir tufayli qolganlari ham uning harakatini takrorlaydi. Lekin ularning 
harakati oldingisiga nisbatan kechikkan (faza jihatidan siljigan) holda bo‘ladi.Masalan, to‘rtinchi shar, 

---

44