|
60
1-БЎЛИМ. ТАБИИЙ ТОШ МАТЕРИАЛЛАРИ
1-ИШ. ТОҒ ЖИНСИ МИНЕРАЛЛАРИНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
Савол: Минерал деб нимага айтилади? (дарсликдан фойдаланиб жадвални тўлдиринг).
№ Материал
Ташқ
и
кўри-
ниши
АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
Тузили
-ши
Ким
ѐ
тарк
иби
Қанда
й
т/жда
учрай
ди
Мин.нинг
характерл
и
кўрсаткич
лари
мустаҳ
-
камлик
зич-
лик
қатти
к-лик
шамолга
чидамли
ги
а) отқинди тоғ жинслари минераллари
1
Кварц
рангс
из
Rсиқ-
200,
Rэг-
100
2.6
7
юқори
криста
л
2
Дала шпати
3.5-6
2.6-
2.7
паст
3
Слюда:
мусковит
Биотит
2.8
2-3
ўрта
криста
л
4
Темир-
магнезиал
минераллар
а)
амфиболлар
б)
пироксенлар
в) оливинлар
3.3-
3.5
4.5-7
ўрта
криста
л
б) чўкинди тоғ жинслари минераллар
1
Кальцит
2.6-
2.8
3
ўрта
2
Каолинит
2.6
1.1
норма
криста
л
3
Гипс
2.2
1.5-
2.5
норма
криста
л
4
Доломит
2.8-
2.9
3.5-4
ўрта
криста
л
5
Опал
(кремнезем)
1.34
5.5-
6.5
норма
аморф
6
Магнезит
2.9-
3.1
1.3-
4.5
юқори
криста
л,
аморф
7
Ангидрит
2.9-3
3.6
юқори
криста
л
2-ИШ. ТОҒ ЖИНСЛАРИ
Савол: Тоғ жинси деб нимага айтилади? (дарсликдан фойдаланиб жадвални тўлдиринг).
№
Тоғ
жинсининг
номи
Жинснин
г қандай
гуруҳида
Ташқи
кўрин.
Таркиби
Кўрсаткичлари
Нима
материалла
р
тайѐрланад
и
ранг
и
тузи
-
лиш
и
минер
а-
логик
кимѐ
-вий
ўртача
зичли
к
мустаҳ
-
камлик
чидам
-
лилиг
и
а) отқинди тоғ жинслари
1
Гранит
нордон
2.6-2.7
160-
61
250
2
Сиенит
ўрта
2.6-2.8
120-
180
3
Диабаз
асосий
4
Диорит
ўрта
2.9-3.1
180-
240
5
Вулқон туфи магнетик
6
Габоро
магнетик
2.9-3.2 80-360
7
Порфирлар
магнетик
2.5-3
160-
360
8
Трахит
магнетик
9
Андезит
магнетик
2.7-3.1
140-
250
10
Базальт
магнетик
2.7-2.9
300-
350
б) чўкинди тоғ жинслари
1
Охактош
чўкинди
1.2-3.1
16-20
2
Трепел
чўкинди
3
Доломит
чўкинди
2.9
4
Гипс
чўкинди
2.3
паст
5
Магнезит
чўкинди
3
6
Гилтупроқ
чўкинди
7
Бўр
чўкинди
в) метаморф тоғ жинслари
1
Мармар
метаморф
2.7
50-120
3-4
2
Кварц
оксид
2-6.5
қаттиқ
3
Гнейс
метаморф
120-
200
грани
тга
ўхша
ш
4
Гилтупроқли
сланецлар
метаморф
3-ИШ. ТЎҒРИ ГЕОМЕТРИК ШАКЛДАГИ ТОҒ ЖИНСИНИНГ
ЎРТАЧА ЗИЧЛИГИНИ АНИҚЛАШ
Таъриф.
Ўртача зичлик деганда, табиий ҳолатдаги материалнинг (ғоваклари,
коваклари билан биргаликдаги) массасини унинг ҳажмига бўлган нисбати тушунилади.
Асбоб ва ускуналар.
Тарози, штангенциркуль, қуритиш жавони
Ишлаш тартиби.
Тўғри геометрик шаклли намуналар (синовдан ўтказиладиган
учта намуна тайѐрланади) қуритиш жавонида 110±5
о
С ҳароратда қуритилади.
Намуналар штангенциркуль ѐрдамида ўлчаниб, ҳажми ҳисобланади, сўнгра намуна
техник тарозида тортилади. Куб ѐки шунга ўхшаш шаклдаги намунанинг ҳар ѐғи 1-
расм, да кўрсатилганидек, уч жойидан эни ва баландлиги бўйича ўлчанади, (а
1
, а
2
, а
3
, в
1
,
в
2
, в
3
, h
1
, h
2
, h
3
) ва ҳар ѐқнинг ўртача арифметик қиймати қабул қилинади, цилиндр
шаклидаги намуналарнинг ўзаро параллел жойлашган текисликларига бир-бирига
нисбатан перпендикуляр йўналган иккинчи диаметр чизилади (d
1
, d
2
, d
3
, d
4
) сўнгра улар
ўлчанади. Бундан ташқари, цилиндрнинг ўрта қисми диаметри (d
5
, d
6
) цилиндр
баландлигининг ўртасидан ўлчанади (1-расм, б). Олти жойдан ўлчанган диаметрнинг
ўртача қиймати қабул қилинади. Цилиндрнинг баландлиги тўрт жойдан аниқланади.
(h
1
, h
2
, h
3
, h
4
) ва тўрт ўлчовнинг ўртача арифметик қиймати қабул қилинади.
Томонларининг ўлчами 100 мм дан ошмайдиган ҳар хил шаклдаги намуналар 0,1 мм
62
гача аниқликда ўлчаниши, томонларнинг ўлчамлари 100 мм ва бундан катта бўлган
намуналар эса 1,0 мм гача аниқликда ўлчаниши лозим. Массаси 500 г дан енгил
намуналар 0,01 г гача аниқликда, массаси 500 г ва бундан оғирроқ намуналар эса 1,0 г
гача аниқликда тортилиши керак. Намунанинг ҳажми ва массаси маълум бўлгач,
берилган формула ѐрдамида унинг ўртача зичлиги ҳисоблаб топилади.
Материал
номи
НАМУНА ЎЛЧАМЛАРИ, СМ
Намуна
ҳажми, см
3
Намуна
массаси, г
Ўртача
зичлик, г/см
3
узунлиги
эни
баландлиги диаметри
Ҳисоблаш формулалари:
Куб ѐки паралелипипед кўринишдаги намуна ҳажмини аниқлаш учун
ўр
ўр
ўр
h
b
a
V
,
Цилиндр шаклидаги намуналар ҳажмини аниқлаш учун
4
2
ўр
ўр
h
d
V
, π=3,14
Намунанинг ўртача зичлигини аниқлаш учун
1
0
v
m
.
а) куб шаклдаги намуна б) цилиндр шаклдаги намуна
1-расм. Намуналарни ўлчаш усуллари.
4-ИШ. НОТЎҒРИ ГЕОМЕТРИК ШАКЛДАГИ ТОҒ ЖИНСИНИНГ
ЎРТАЧА ЗИЧЛИГИНИ АНИҚЛАШ
Таъриф.
Ўртача зичлик деганда, табиий ҳолатдаги материалнинг (ғоваклари,
коваклари билан биргаликдаги) массасини унинг ҳажмига бўлган нисбати тушунилади.
Асбоб ва ускуналар.
Ҳажмўлчагич, ип, сув, тарози, парафин,
Ишлаш тартиби.
Ҳар бир намуна қуритилади, тарозида тортилади, сўнгра
сиртига эритилган парафин мўйқаламда юпқа қилиб суртилади. Парафин пардаси
қотгач, намуна кўздан кечирилади, парафин пардасидаги пуфакчалар, дарзлар, ѐриқлар
(агар шундай нуқсонлар бўлса) кетказилади; бунинг учун пуфакчалар ѐки дарзлар устидан
қиздирилган металл сим ѐки пластинка юргазилади. Шу тарзда парафинланган намунага
пишиқ ип боғланади, сўнгра у торозида такрор тортилади. Ҳажмўлчагичга ташланган
намуна сиқиб чиқарган сув найча орқали стаканга оқиб тушади. Сув томчилашдан
тўхтагач, стакан (суви билан бирга) тарозида тортилади ва намунанинг қанча сувни
сиқиб чиқарганлиги аниқланади.Намунанинг ўртача зичлиги топиш учун, аввал намунага
суртилган парафиннинг ҳажми формулалар ѐрдамида ҳисоблаб чиқарилади.
№
Масса, г
Парафин
зичлиги, г/см
3
Парафин
ҳажми,
см
3
Сиқиб
чиқарил-ган
ҳажм, см
3
Ўртача
зич-лик,
г/см
3
намуна намуна ва парафин парафин
1
2
3
Ўртача зичлик- . . . . . . . . кг/см
3
(3 та натижанинг ўртачаси)
Ҳисоблаш формулалари:
а
1
а
2
а
3
в
3
в
2
в
1
h
2
h
3
h
1
d
1
d
2
d
3
d
4
d
5
d
6
h
2
h
1
63
Парафин ҳажмини аниқлаш учун
П
П
m
m
V
1
, ρ
п
=930 кг/м
3
Намуна зичлигини аниқлаш учун
П
V
V
m
1
0
,
2-расм. Асбоб схемаси.
5-ИШ. ИШҚАЛАНИШГА МУСТАҲКАМЛИКНИ АНИҚЛАШ
Таъриф.
Материалнинг ишқаланиш доирасида 1000 марта айлантирилганда
намунанинг 1см
2
юзасидан йўқотган оғирлиги ишқаланиш дейилади.
Асбоб ва ускуналар.
Тарози, штангенциркуль, намуна, ишқаланишни аниқловчи
қурилма.
Ишлаш тартиби.
Намуна қуритиш жавонида 110±5
о
С ҳароратда массаси
ўзгармайдиган ҳолга келгунча қуритилади, сўнг штангенциркуль ѐрдамида ўлчамлари
аниқланади, юзаси ҳисобланади. Намуна ишқаланишни аниқловчи қурилмага
жойлаштирилади. Намунанинг юзаси ишқалагич листларига текис туриши керак. Сўнг
33 марта 1 минут тезлик билан (1 дақиқада 33 марта) айлантирилади. Айланиш даврида
намунанинг листга тегиб турган жойи кукун шаклига айланади. Қурилма 1000 марта
айлангандан сўнг тўхтатилади ва ҳосил бўлган кукун тарозида тортилади. Берилган
формула ѐрдамида намунанинг ишқаланишга қаршилик даражаси аниқланади.
Материал тури -
ғишт
Айланишлар сони -
1000
Ишқаланиш юзаси -
50 см
2
Намунанинг ишқаланишдан кейинги
массаси-
Масса бўйича ишқаланиш - ………
Ҳисоблаш формуласи:
намунанинг ишқаланишга қаршилик даражаси
F
m
m
1
Буерда: m – ишқаланишдан олдинги массаси, г;
m
1
– ишқаланишдан кейинги массаси, г;
F – намунанинг юзаси, см
2
;
μ – материалнинг ишқаланиш даражаси.
Do'stlaringiz bilan baham: |
