Samarqand veterinariya meditsinasi instituti

“Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlash” fanining rivojlanish tarixi 

 

XX asrning ikkinchi yarmida xalq xo‘jaligining barcha  sohalaridagi  ilm-fan,  

madaniyatning gurkirab rivojlanishini bejiz ilmiy-texnikaviy inqilob deb atalmaydi.  

Ilg‘or ilmiy yutuqlar fanga, bizning kundalik hayotimizga kirib kelib, shu darajada 

odatiy  bo‘lib  qolganki,  aksariyat  hollarda  biz  ularga  e’tibor  bermaymiz  yoki  

sezmaymiz.  Ba’zan esa, bizga,  korxona yoki laboratoriyaga etib kelguncha ularning  

qanchalik  murakkab,  notekis  yo‘llardan o‘tganligini  ko‘z  oldimizga keltirmasdan,  

fikr  yuritmagan  holda  ulardan  foydalanamiz.  Yuqoridagilarning  hammasi  to‘la 

ma’noda zamonaviy axborotli o‘lchash texnikalariga ham tegishlidir. 

O‘lchashlar  haqidagi  fanning  tarixi  minglab  yillarni  tashkil  etadi. 

O‘lchashlarga  bo‘lgan  ehtiyoj  qadim  zamonlarda  yuzaga  kelgan.  Inson  kundalik 

hayotida har xil kattaliklarni: masofalarni, er maydonlarining yuzalarini, jismlarning 

o‘lchamlari va massalarini, vaqtni va hokazolarni bu jarayonlarning yuzaga kelish 

sabablarini,  manbalarini  bilmasdan,  o‘zining  sezgisi  va  tajribasi  asosida  o‘lchay 

---

55 

 

boshlagan. 

 Eng  qadimgi  o‘lchash  birliklari  -  antropometrik,  ya’ni  insonning  muayyan 

a’zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka asoslangan holda kelib chiqqan  o‘lchash 

birliklari hisoblanadi. Masalan: Ladon- bosh barmoqni hisobga olmaganda qolgan 

to‘rttasining  kengligi;  fut-  oyoq  tagining    uzunligi;    pyad-  yozilgan  bosh  va 

ko‘rsatkich barmoqlar orasidagi masofa, qarich, quloch, qadam va hokazolar. 

Asrlar  o‘ta    bizga    etib    kelgan    ba’zi    o‘lchov    birliklari    xozirda      xam 

ishlatiladi. Masalan, qadimgi janubi-sharqda “loviya doni”, “no‘xotcha” ma’nosini  

bildirgan,  turli    qimmatbaho    toshlarning    o‘lchov    birligi    sifatida    ishlatilgan  -

KARAT: dorishunoslikda og‘irlik birligi qilib qo‘llanilayotgan, ingliz, fransuz, lotin 

va ispan tillarida “bug‘doy  doni” ma’nosi bildiruvchi -GRAN  va  hokazolar. 

Ba’zi bir tabiiy o‘lchovlar ham uzoq o‘tmishga ega. Ularning dastlabkilaridan 

biri,  hamma  erda  ishlatiladigan  vaqt  o‘lchovlaridir.  Munajjimlarning  ko‘p  yillik 

kuzatishlari  natijasida  qadimgi  Vavilonda  vaqt  birligi  sifatida  yil,  oy,  soat 

tushunchalari  ishlatilgan.  Keyinchalik  erning  o‘z  o‘qi  atrofida  to‘la  aylanishiga 

ketgan vaqtning 1/86400 qismi sekund nomini olgan. Qadimgi Vavilonliklar bizning 

eramizgacha bo‘lgan II asrdayoq vaqtni Minalarda o‘lchashgan. Mina taxminan ikki 

astronomik  soat  vaqt  oralig‘iga  teng  bo‘lib,  bu  vaqt  mobaynida  Vavilonda  rasm 

bo‘lgan suv soatidan massasi taxminan 500 grammga teng bo‘lgan “mina suv” oqib 

ketgan. Keyinchalik mina o‘zgarib, biz o‘rganib qolgan minutga aylandi. 

Vaqtlar  o‘tishi  bilan suv  soatlari  o‘z  o‘rnini qum  soatlariga, ular  ham  vaqti 

kelib mayatnikli mexanizmlarga bo‘shatib berdilar.  

Insoniyat taraqqiyoti rivojlanishining ilk davrlaridanoq “moddiy” o‘lchashlar 

va o‘lchov birliklarining katta ahamiyatini tushunib bilganlar. 

Fan va texnikaning rivojlanishi har xil fizikaviy kattaliklarning  o‘lchamlarini 

muayyan  o‘lchovlarga  qiyoslab  kiritishni  taqozo  eta  boshladi.  Bunday  faoliyat 

jarayoni  va  rivojlanishi  davomida  o‘lchashlar  haqidagi  fan,  ya’ni