Samarqand veterinariya meditsinasi instituti

Bog‘lamay boqish gigiyenasi - Qoramollar bog‘lamay boqilganda yil davomida erkin harakatda yayratish va oziqlanish maydonlarida yuradi, toza havoda turib yoki yotib bemalol dam oladi. Yil davomida toza havodan nafas olishi, doimo o‘zgarib turuvchi harorat, namlik, havoning harakati, quyosh nuri tufayli organizmning chidamliligi oshadi, modda va issiqlik almashish faollashadi.

CHorva mollarini bog‘lamay boqishning xo‘jalik uchun foydasi juda katta, chunki ularga qarash uchun mehnat kam sarf bo‘ladi, Molxonada har xil jihozlarni ishlatishga ehtiyoj qolmaydi. Ammo hamma xo‘jaliklarda asosiy va qo‘shimcha xonalar bo‘lishi shart. Texnologiyani loyihalash me’yorlariga asosan qoramollar bosh soni ko‘p bo‘lsa bino ichi seksiyalarga bo‘linadi. Buzoqlar uchun 2 oylikdan boshlab 20 boshdan guruhlar uchun kataklar, keyinchalik to 50 boshgacha guruh qilinadi. Bundan tashqari to‘g‘riqxona, sut sog‘ish zali, sutni saqlash va qayta ishlash xonasi, sut laboratoriyasi, sut idishlarini yuvish xonasi, vakuum nasos xonasi va boshqalar bo‘lishi kerak. Ozuqa tayyorlash sexi va qo‘shimcha binolar bo‘ladi. Yirik fermalarda sun’iy qochirish punktlari ham bo‘ladi. Uni sut sog‘ish binosiga joylashtirish yoki alohida 8 – 10 bosh sigirga hisoblab, 1–2 stanokli qilib, texnologiyani loyihalash me’yorlari (TLM) asosida qurish mumkin (№ 807 – 6). Ferma o‘zining sug‘orish tarmog‘i, markazlashgan isitish inshooti, kanalizatsiya, yoritish jihozlariga ega bo‘lib, binolar orasi asfalt yo‘llar bilan to‘tashtirilgan bo‘lishi kerak. Bog‘lamay saqlanadigan buzoklar va sigirlarga yoshiga qarab alohida o‘lchamlarda joy ajratiladi. Sog‘iladigan va sog‘ilmaydigan sigirlar saqlanadigan bo‘limlarda 50 boshdan joylashtirilib, har biriga 4 – 5 m² dan joy ajratilsa; 4 – 12 oylikkacha bo‘lgan 25 – 30 bosh buzoqlar saqlanadigan bo‘limda 2,5 m², naslli buzoqlar uchun esa 2,5 – 3 m² joy ajratiladi. Katta yoshdagi buzoqlar 50 – 100 boshdan saqlanib har biriga 3 m², sigirlar bo‘zog‘i bilan birga saqlansa 7 m² joy ajratiladi. Yirik fermalarda 400 bosh bog‘lamay saqlanadigan sigirlar uchun bitta bino qurilib, yil davomida qalin to‘shamada turadi. Molxona 4 ta bo‘limga bo‘linib, har bir bo‘limdan alohida eshik orqali yayratish maydoniga chiqariladi. Sut sog‘ish xonasi, sun’iy qochirish punkti, 40 – 50 boshga to‘g‘riqxona, 40 – 50 bosh buzoqga profilaktoriya, 200 bosh buzoq uchun buzoqxona va 100 bosh katta yoshdagi buzoqlar uchun alohida joy qilinib, maishiy xizmat, sanitariya kuzatuv xonasi, veterinariya punkti va boshqalar bo‘lishi kerak.

Sigirlarni boksda saqlash. Yirik shoxli hayvonlarni saqlashda ketadigan harajatlarni kamaytirish maqsadida Rossiya, Ukraina, Germaniya, Angliya va mamlakatlarda sigirlarni boksda saqlash keng qullanilmokda. Boksda saqlanganda xuddi bog‘lamay boqiladigan sigirlardek mahsuldorligi pasaymaydi, bog‘lash materiallari sarflanmaydi, elinlari ifloslanmaydi va har biri o‘z o‘rnini topib joylashadi. Texnologiyani loyihalash me’yoriga (TLM) binoan har bir sigir uchun 1,7 – 2,2 m² joy ajratiladi (kengligi 1 – 1,2 m va uzunligi 1,7 – 1,9 m). Bokslar orasidagi to‘siq metalldan qilinib, pastki qismi poldan 45 – 50 sm va orqa tomoni 15 – 20 sm balandlikda bo‘ladi. Sigirlar tagiga to‘shama oyiga o‘rtacha 5 kg solinadi, ya’ni odatdagidan 3 marta kam sarflanadi. Bunday sharoitda saqlangan sigirlar tagi quruq, issiq bulib, mastit kasalliklari juda kam uchraydi.

Bog‘lamay boqiladigan qoramollar fermasi bog‘lab boqiladigan ferma binolariga qaraganda qisman farq qiladi. Masalan, 5 - bosh sigir uchun 380 m² maydonga ega to‘g‘riqxona, 50 bosh yangi to‘g‘ilgan buzoklar uchun kataklarga bo‘lingan profilaktoriya – 130 m², 6 m² lik yuvinish xonasi, 5 m² lik dag‘al ozuqa va to‘shama saqlash xonasi, 16 m² lik sut, vakuum – nasos va yuvish xonasi, ventilyasiya kamerasi, em ozuqalar saqlash xonasi va boshqa joylar bo‘ladi.

Bog‘lab va bog‘lamay boqiladigan sigirlarni saqlashda o‘ziga xos foydali va zararli tomonlari mavjud. Quyidagi jadvalda har 100 bosh sigirga hisoblaganda quyidagi (%) miqdorda yuqumsiz kasalliklar uchrashi aniqlangan.

Kasalliklar	Saqlash usuli
	Bog‘lab	Bog‘lamay
Yo’ldoshning tushmasligi	4,9	1,6
Mastit	8,6	9,8
Kon’yunktivit	2,7	1,6
Lat eyish	-	1
Oshqozon – ichak yallig‘lanishi	3,8	1,6
Tuyoq yallig‘lanishi	11	10
Kata qorinning damlashi	7	2,4
Tug‘ish parezi	4,3	-
Hammasi	42,3	28

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, bog‘lamasdan saqlash usuliga nisbatan bog‘lab saqlashda har 100 bosh sigirda uchragan yuqumsiz kasalliklar miqdori 14,3 % ga ko‘p bo‘lgan. Bu bog‘lamay saqlash usulining o‘ziga xos afzalliklaridan dalolat beradi.

Sigirlarni boqish, tug‘dirish, sog‘ish va sutdan chiqarish gigiyenasi - Sigir va g‘unojinlardan sog‘lom, yuqori mahsuldorli va yaxshi nasl olish ularni birinchi qochirish yoshiga bog‘liq bo‘ladi. Tez etiladigan zotlar 16 – 18 oyligida, kech etilganlari 20 – 22 oyligida birinchi marta qochiriladi. Bug‘ozlikning birinchi yarmida yosh organizmda qator fiziologik o‘zgarishlar bo‘lib, modda almashishi kuchayadi. SHuning uchun beriladigan ozuqalarni to‘yimliligi va sifatiga e’tibor qaratish lozim. Tuqqandan keyin ozuqa kamaytirilib, 8 – 10 kundan keyin me’yorga etkaziladi. Sog‘in sigirlar sut bilan har daqiqada 0,66 g yog, 0,80 g laktoza va 0,60 g oqsil ajratadi.

Sigir sutining tarkibi: 87 % suv, 3,4% oqsil, 3,8% yog, 5% sut shakari, 0,7 % tuz va vitamin A, E, D, V₁, V₂, V₆, V₁₂ hamda katalaza, amilaza fermentlari bo‘ladi.

Sigirlarni to‘yimli ozuqalar bilan ta’minlash ular organizmining fiziologik holatiga qarab belgilanadi. Bunda xo‘jalik qaysi yo‘nalishda ekanligi e’tiborga olinadi. Sog‘ishning birinchi yarmida ozuqa miqdori sutni ko‘paytirishga qaratiladi. Ratsion tarkibida dag‘al, shirali (silos, ildiz meva, ko‘k o‘t) ozuqalar, kuchli em ozuqalar, mineral moddalar, mikroelementlar va vitaminlar etarli darajada bo‘lishi kerak. Ratsion tarkibidagi ozuqalar miqdori hayvonlarning tirik vazni va mahsuldorligiga bog‘liq bo‘ladi.

Kunlik ozuqa ratsionining tarkibi yilning fasli yoki hayvonning mahsuldorligiga qarab o‘zgartirilishi mumkin. Masalan: Vologda viloyati, Damshinski xo‘jaligiga qarashli «Vena» laqabli sigirning kunlik suti 80 – 82 kg bo‘lgan. Kuniga unga 69,3 ozuqa birligi berilib, tarkibida 4,95 kg oqsil, 184 g natriy, 370 g kaliy, 196 g kalsiy va 230 g fosfor bor. Sigirlarni oziqlantirish bilan bir vaqtda molxonalardagi mikroiqlim ko‘rsatgichlarini ta’minlash, yayratish va saqlash sharoitini yaxshilash lozim. Sigirlar sutini ko‘payishiga havoning almashinishi, harorati, namligi va gaz tarkibi sezilarli ta’sir etadi. Havo haroratining +3^oS gacha pasayishi yoki +25^oS darajadan yuqori bo‘lishi, nisbiy namlikni 90% ga etishi, zararli gazlarni ko‘payishi sigirlarning sut mahsuldorligini 25 – 30%, xatto 50% gacha kamaytiradi. SHuning uchun sigirlar bog‘lab boqilsa harorat +10-12^oS, bog‘lamay boqilsa +4-5^oS, nisbiy namlik 80 – 85%, havoning harakati 0,5 m/sek, yorug‘lik koeffitsienti 1:10 – 1: 15, sun’iy yorug‘lik 4 – 5 vt/m², SO₂ gazi 0,25%, ammiak – 0,026%, havonig almashinishi bir bosh sigirga har soatda 80 – 120 m³ bo‘lishi kerak.

Sigirlarni tug‘dirish - Bug‘oz sigirlar tug‘ishiga 7 – 8 kun qolganda kerakli sanitariya gigiyena ishlovlaridan keyin to‘g‘riqxonaga keltiriladi. Ularni toza, yorug‘ va dezinfeksiya qilingan stoylaga joylashtiriladi, hamda quruq yangi toza poxol to‘shama tushaladi. To‘g‘riqxonaga tajribali sog‘uvchilardan yoki mutaxassislardan navbatchilar tayinlanadi.

Sigirlarning tug‘ish jarayoni bachadon muskullarini qisqarishidan boshlanib 12 soatgacha davom etadi. Bu vaqtda sigir bezovtalanadi, harakat qiladi, ba’zan hatto mo‘ngraydi. SHundan keyin tuqishning ikkinchi davri ya’ni homilani haydash boshlanib 1 – 6 soat davom etadi. Bu davrda hayvon juda bezovtalanadi, turishga harakat qiladi. Buzoq tug‘ilgandan keyin sigirga iliq suv beriladi. Agar egiz tug‘iladigan bo‘lsa ikkinchi buzoq bir–ikki soatdan keyin tug‘iladi. Tug‘ishning uch davri ya’ni homila pardasini tushishi 6 – 12 soat davom etadi, agar bu vaqtdan o‘tib ketsa veterinariya mutaxassisi yordam berishi kerak.

YAngi tug‘ilgan buzok toza, yangi poxolga o‘raladi. Tumshug‘i, og‘iz-burni, lablari shilimshiq moddalardan tozalanadi. Kindigi 10 – 12 sm qoldirilib kesiladi va yod eritmasi surtiladi. Burniga puflanadi, chunki odam chiqargan havoda SO₂ gazi ko‘p bo‘lganligi sababli buzoqning nafas yo‘llarini qitiqlab o‘pkani yaxshi ishlab ketishiga yordam beradi. Keyin tuqqan sigir buzoqni yalashga qo‘yiladi. Bu homila pardasini ajralishiga yordam beradi.

Buzoqlar profilaktoriyada Ital’yan kataklarida (kengligi 0,8 m, uzunligi 1,05 m va poldan balandligi 0,5 m bo‘lishi kerak) joylashtiriladi. Bir soat o‘tgandan keyin og‘iz suti bilan emiziladi. Buzoq kuniga 5 – 6 marta emizilib, kamida 1 – 1,5 l sut ichishi kerak. Buzoqlar profilaktoriyada yoki maxsus kataklarda kuchli elektrolampalar yordamida quritiladi. Ammo kuchli qizdirishga yo‘l qo‘yilmasligi kerak, chunki kuchli nur buzoqlarni ko‘rish nervlarini charchatadi. Buzoqlar saqlanadigan xonaning harorati +18 – 20⁰S, sun’iy yorug‘lik 50–70 lyuks, quruq, toza, issiq, kanalizatsiya va ventilatsiya yaxshi ishlashi kerak. Tug‘ruqxonada ishlaydigan chorvadorlar toza xalat, tez va oson dezenfeksiya qilinadigan poyafzal kiyishadi. Bundan tashqari qul yuvish uchun suv, sovun, toza sochoq, 2 – 3 m qoplik material, kerakli asbob–anjomlar va dezenfeksiya qiladigan moddalar bo‘lishi zarur. Dori darmon qutisida (aptechka) 500 – 1000 l 5% li yod eritmasi, 10 – 20 g kaliy permanganat, 10 – 20 g 5% li ixtiol mazi, 2 – 3 kg vazelin, 0,5% li uyuvchi natriy, paxta, bint, doka va boshqalar bo‘lishi kerak. Tug‘ruqxonadagi tuqqan sigirlarga qunt bilan qaraladi, ayniqsa sut bezlarini holati kuzatilib boriladi. Tuqqangacha va tuqqandan keyin 4 – 5 kun tez hazm bo‘luvchi to‘yimli ozuqalar berilib turiladi. Agar buzoq sog‘lom tug‘ilsa, sigir elinida kasallik belgilari sezilmasa 7 – 10 kundan keyin umumiy sigirlar guruxiga qo‘shiladi.