Bog'liq XUDOYBERDIYEV OBID KURS ISHI DIVERSIFIKATSIYA(1)
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Qarz oluvchilarning kredit tarixi to‘g‘risidagi axborotni hisobga olish tizimini shakllantirish choratadbirlari
to‘g‘risida”gi 2004 yil 23 apreldagi 197-sonli Qaroriga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankida Kredit axborotlari milliy institute tashkil qilindi. Bunga asosan banklarni kreditlash amaliyotida kredit tarixini hisobga olish va kredit riskini belgilash zarur.
4. Banklarda mijozlarning kreditga layoqatliligi ko‘rsatkichlarini baholash tizimining takomillashmaganligi.
Respublikamiz tijorat banklarining kreditlash amaliyotida mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashda kamchiliklarning mavjudligi kreditlashning samaradorligiga salbiy ta’sir etadi. Mijozlar toifalari bo‘yicha, ya’ni jismoniy va
yuridik mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash bilan bog‘liq quyidagi kamchiliklar mavjud:
Tijorat banklarida yuridik mijozlarning kreditga layoqatligini baholashda 3 ta asosiy ko‘rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bunda korxonaning faoliyat turi, ixtisoslashuvi va uning oboroti hisobga olinmaydi, ya’ni fermer xo‘jaligi, savdo korxonasi, to‘qimachilik va oziq-ovqat korxonasi yoki og‘ir sanoat korxonalarining kreditga layoqatligi bir xil usul asosida baholanadi. Fikrimizcha,
bunday yondashuv mijozlarning kredit to‘loviga layoqatligini etarli darajada baholash imkonini bermaydi. Shu bilan birga, yuridik mijozlarning kreditga layoqatliligini pul oqimi tahlili asosida baholashning tartibi mavjud emasligi, tijorat banklarida kredit ta’minlanganligining ikkilamchi manbalariga suyanib qolishiga sabab bo‘lmoqda, bundan tashqari kreditlash amaliyotiga tijorat banklari xodimlarining kredit oluvchi xo‘jalik sub'yektlari moliyaviy hisobotini to‘g‘ri va haqqoniy tahlil etish uchun malaka va tajribasining yetishmasligi ham ta'sir ko‘rsatadi. Bu shubhasiz, muammoli kreditlarni va kredit mablag‘larini o‘z vaqtida unmaslik holatini vujudga keltiruvchi bosh omillardan biridir. Chunki xo‘jalik sub'yektlari bilan amaliy ishlash tajribasiga ega bo‘lmagan bank xodimi tomonidan tayyorlangan kredit yig‘ma jildi doimo qo‘shimcha nazoratni talab etadi. Lekin banklarda xizmat turlarining ko‘pligi va eng asosiysi, xo‘jalik sub'yektlari bilan ishlashda amaliy tajribasi bo‘lmagan xodimlarga murabbiylik qiluvchi ustoz xodimlarning yetishmasligi natijasida malaka va tajribasiz xodimlar xulosasi asosida moliyaviy ahvoli nochor bo‘lgan korxonalarga kredit berish holatlari yuzaga kelmoqda. Chunki, xo‘jalik sub'yektlari bilan ishlashda malaka va tajribasi bo‘lmaganxodimlar kredit oluvchining hisobotlarini tahlil etishda ko‘proq kompyuterga joylashtirilgan dasturlardan foydalanadilar. Bu esa, ularning o‘z malakalarini oshirishdan manfaatdorligiga putur yetkazadi Mijozlar tomonidan ko‘pincha o‘zlarining kredit to‘loviga layoqatlilik darajasini yuqori qilib ko‘rsatish maqsadida hisobotlardagi ko‘rsatkichlarni asossiz o‘zgartirib taqdim etish hollari ham uchramoqda. Kompyuter bank xodimlari ishini ancha yengillashtirdi. Lekin kompyuter inson mehnatining mahsuli ekanligini unutmasligimiz kerak. Chunki kompyuterdagi dasturlardan ongli ravishda foydalanilgan taqdirdagina ish unumli bo‘ladi. Bank xodimlari korxonaning balans hisobotlari to‘g‘ri tuzilganligini aniqlaganlaridan so‘nggina kompyuter dasturidan foydalanishlari zarur. Lekin bank xodimlari balans hisobotlaridagi ko‘rsatkichlarning haqqoniyligini, aktiv va passiv qismdagi qiymatlarning o‘zaro
bog‘lanish asoslarini tekshirmay turib, kompyuter dasturlari orqali korxonaning
to‘lov qobiliyatini, kredit to‘loviga layoqatliligini aniqlaydilar. Natijada, korxona
tomonidan ko‘rsatkichlari haqqoniy bo‘lmagan hisobotlarning taqdim etilishi mijozlarni kredit to‘loviga layoqatlilikning asossiz ravishda birinchi yoki ikkinchi sinf toifasiga kiritilishiga olib kelmoqda. Bank xodimi esa, kompyuter dasturida niqlangan natijalar asosida kredit qo‘mitasiga ijobiy xulosa beradi. Kredit qo‘mitasi ham bank kredit nozirining mazkur xulosasiga tayangan holda kredit berish yuzasidan ijobiy qaror qabul qiladi. Natijada, bank krediti aslida moliyaviy ahvoli qoniqarsiz yoki nochor bo‘lgan xo‘jalik sub'yektiga «ishonch» sosida yoki nolikvid ta'minot asosida beriladi. Demak, berilayotgan kreditmijozga rasmiylashtirilayotgan davridayoq muammoli kredit mazmuniga ega bo‘ladi. Tijorat banklarida mijozlarning kreditga layoqatliligini baholashnitakomillashtirish, kreditlash samaradorligini oshirib banklarning barqarorligini ta’minlaydi. Natijada mamlakat bank tizimi barqarorligi oshiriladi va milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi ta’minlanadi.
5. Byurokratiya ya’ni qog‘ozbozlik hujjatbozlik ishlarining ko‘p ekanligi
Tijorat banklari faoliyatida mijozlarni kredit olishdan qaytaradigan jihatlardan biri ham aynan shu byurokratiyaning ko‘pligidir. Hozirgi vaqtda banklar garovga
olinayotgan mulklarni rasmiylashtirish uchun xaddan ziyod ko‘p hujjatlar taqdim
etilishini talab qilmoqda. Bu o‘z navbatida mijozlar tomonidan ko‘pgina norozilik
va ovoragarchiliklarga olib kelmoqda. Xozirda mamlakatimiz banklari garovni tanlab olish va baholash bo‘yicha ikki xil usulni qo‘llashmoqda:
1- usul bu - ko‘pgina tijorat banklari tomonidan garov ob'yektini xususiy baxolash kompaniyalari tomonidan baholanishini talab etmoqda va kompaniya tomonidan baholangan obyekt hisoboti asosida garov mulki summasini aniqlamoqda. 2- usul bu - xususiy banklarimiz tomonidan qo‘llanilayotgan usul bo‘lib, bunda bankning o‘zining garovga olish bo‘yicha mutaxassisi tomonidan baholanib va uning xulosasi asosida ish qo‘llamoqda. Bu o‘z navbatida mijozga ko‘pgina qulayliklar yaratmoqda.