Samarqand

MMIBDO’____________________
4- Mavzu : Shaxsiy huquq va erkinliklar
Darsning maqsadi:
1.Ta`limiy maqsad: O`quvchilar mavzu bilan tanishtirish va tushuntirish.
2.Tarbiyaviy maqsad:O`quvchilarni qonunlarga hurmat qilish ruhida tarbiyalashda ahloqiy fazilatlarni shakllantirish.
3.Rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarni mustaqil fikrlashga o`rgatish
1. O'zbekiston Respublikasi fuqaroligi tug'risidagi ishlarni yurituvchi O'zbekiston
Respublikasining davlat organlari qaysilar?
2. Fuqarolar huquq va erkinliklarining asosiy turlari qaysilar?
3. «O'zbekiston Respublika¬sining fuqaroligi to'g'risida»gi O'zbekiston Respub¬likasining
qonuni qachon qabul qilingan?
Yangi mavzuning bayoni :
Shaxsiy huquq va erkinliklar –insonning ajralmas huquqi
Shaxsiy huquq va erkinliklar insonning tabiiy, asosiy ajralmas huquqlaridir. Ular tabiiy
yashash huquqidan va erkinliklardan kelib chiqqan, har bir kishi tug'ilgandayoq shunday huquqlarga
ega bo'ladi. Ular kishining shaxsiy erkinligiga kafolat beradi, davlatning va boshqa
kishilarning uzboshimchaligidan himoya qilinadi. O'zbekiston Respublikasi fuqarolarining
Konstitutsiyaviy huquqlari, erkinliklari tizimining asosini tashkil qiluvchi fuqarolarning
shax¬siy huquq va erkinliklari O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7 bobida
mustahkamlangan bulib, ular xalqaro huquqning barcha hujjatlari talablariga mos keladi.
Shaxsni himoya qilish, shuningdek uning hayotini ijtimoiy xavfli tajovuzdan muhofaza qilish har
bir demokratik davlatning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Shaxsiy huquq va erkinliklarning
boshqa turdagi huquqlardan muhim farqi shundaki, ular kishining individhal hayotiy extiyojlarini
ta'minlashga qaratilgan bulib, ularning uzlari tomonidan mustaqil amalga oshiriladi. Ular uz
mohiyati bilan inson, ya'ni har bir shaxsning huquqlari hisoblanib, ular qaysi davlatning
fuqaroligiga mansub ekanligiga bog'liq bulmaydi. Shaxsning mazkur huquqlari daxlsiz va har
bir shaxs ularga tug'ilishi bilan ega buladi. Inson huquqlari ichida eng ulug'i va muqaddasi
uning yashash huquqidir. Konstitutsiyamizning 24-moddasida kursatilganidek, «Yashash huquqi har bir
insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og'ir jinoyatdir». Inson huquqlari
umumjauon Deklaratsiyasining 3-moddasida: «Har bir inson yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik
huquqiga egadir» deb, Fuqaro huquqlari va siyosiy huquqlari tug'risidagi Paktning 6-moddasida
esa, «Har bir insonning yashash huquqi uning ajralmas huquqidir. Bu huquq qonunlar bilan
muhofaza etiladi. Hech kim uzboshimchalik bilan insonni yashash huquqidan mahrum qila olmaydi»
deb belgilangan. Xalqaro huquqning insonparvarlik qoidalaridan kelib chiqib, O'zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi insonning yashash huquqini uzviy va ajralmas deb e'lon qiladi hamda
kafolatlaydi. Bizda insonning yashash huquqi qonunlardagina e'lon qilinib qolmasdan, balki
juda kup vositalar bilan ta'minlanadi.
Birinchidan. O'zbekiston va uning hukumati tomonidan olib borilayotgan barqarorlik va
tinchlikni saqlash siyosati, yurtimizda hukm surayotgan tinchlik va osoyishtalik insonning yashash
huquqini ta'minlovchi eng muhim garovdir.
Ikkinchidan. O'zbekistonda yashash huquqining muhim kafolatlaridan yana biri inson umrini
uzaytirish, ulimni kamaytirish, qulay va munosib turmush sharoitini vujudga keltirish kabi
maqsadlarni nazarda tutuvchi kuchli ijtimoiy siyosat yurgizish hisoblanadi.
Uchinchidan. O'zbekistonda insonning yashash huquqi turli qonunlar bilan muhofaza qilinadi. Bular
ichida, ayniqsa O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi muhim urin tutadi. Unda inson hayotiga
suiqast qilish, hayotga qarshi jinoyatlar eng og'ir jinoyat sifatida qaralib, buning uchun qattiq
jazo choralari belgilangan. JKning 97-moddasiga kura, qasddan odam uldirganlik uchun 15
yildan 20 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish yoki ulim jazosi bilan jazolanadi. Tinchlik va
xavfsizlikka qarshi qaratilgan jinoyatlar, ya'ni urushni targ'ib qilish (JKning 150-moddasi),
agressiya (JKning 151-moddasi), ya'ni bosqinchilik urushini rejalashtirish, boshlash hamda olib
bo¬rish 15 yildan 20 yilgacha ozodlikdan maurum qilish yoki ulim jazosi qullaniladi. Chunki
bunday jinoyatlarning barchasi insonning yashash huquqiga tajovuz qiladi. Insonning yashash
huquqini kafolatlaridan yana biri, Jinoyat Kodeksining 51-moddasiga muvofiq ulim jazosi ayolga
va 18 yoshga tulmasdan jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan tayinlanishi mumkin emas. Bundan
tashqari O'zbekistonda ulim jazosiga mahkum qilinganlar Respublika Prezidentiga avf etilishini
surab murojaat etish huquqiga egadir. Shunday qilib, har qanday demokratik va adolatli
davlatda jumladan O'zbekiston Respublikasida ham insonlarning yashash huquqi kafolatlangan
tabiiy va muqaddas huquq bulib, unga nisbatan har qanday tajovuz eng og'ir jinoyat
hisoblanadi. Insonga qarshi jinoyatlar deb, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi bilan
ta'qiqlangan, ijtimoiy xavfli qilmishlar (harakat yoki harakatsizlik) ya'ni inson hayotiga,
sog'lig'iga, shaxsning ozodligi, sha'ni, qadr qimmatiga, fuqarolarning Konstitutsiyaviy huquq va
erkinliklariga qarshi qaratilgan jinoyatlarga aytiladi. Shaxsga qarshi jinoyatlar Jinoyat
Kodeksi bo'yicha quyidagi turlarga ajratilgan:
- hayotga qarshi jinoyatlar;
- sog'liqqa qarshi jinoyatlar;
- hayot yoki sog'liq uchun xavfli jinoyatlar;
- nomusga qarshi qaratilgan jinoyatlar;
- oilaga, yoshlarga va ahloqqa qarshi jinoyatlar;
- shaxsning ozodligi, sha'ni va qadr-qimmatiga qarshi jinoyatlar;
- fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklariga qarshi jinoyatlar.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida:
«Hech kim qiynoqqa solinishi, zuravonlikka, shavqatsizlik yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi
boshqa tarzdagi taziyiqqa duchor etilishi mumkin emas. Hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki
ilmiy tajribalar utkazilishi mumkin emas»ligi mustahkamlab quyilgan. O'zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasi hamda O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining eng muhim vazifalardan biri
fuqarolarning sog'ligi va jismoniy daxlsizligini jinoyatkorona tajovuzlardan muhofaza
qilishdir. O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 101-111-moddalarida sog'liqqa qarshi
jinoyatlar va ularga qarshi jazo belgilab quyilgan. Har qanday kishining hayoti qonunchilik
bilan himoya qilinadi va qo'riqlanadi. Shaxs huquq va erkinliklarini turli tajovuz soladigan
xavfdan himoya qilish davlat organlari tizimlari tomonidan amalga oshirilmoqda.
Yangi mavzuni o'zaro savol-javoblar asosida mustahkamlash :
1. Shaxsiy huquqlar qanday huquqlar?
2. Konstitutsiyamizda qaysi bobida shaxsiy huquqlar sanalgan?
3. Uzviy ajralmas huquqimiz qaysi?
4. O'lim jazosi O'zbekistonda bormi?
Darsni yakunlash va o'quvchilarni rag'batlantirish.