Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

6. Innovatsion loyihalarning samaradorligi va narxini 
baholashdagi cheklovlar 
Daromad 
yondashuvi 
deyarli 
barcha 
investitsiya 
loyihalarida qo‘llaniladi. Ushbu yondashuvda deyarli barcha zarur 
elementlarni - kelajakdagi pul oqimlarining hozirgi qiymatini ham 
hisobga olish va xavf omilini diskontlash stavkasiga kiritish va 
hatto investorlarning umidlarini hisobga olish mumkin. Biroq 
amalda rejalashtirilgan natijaga yaqin olish juda qiyin. Bo‘shliqni 
ekspert baholarining sub’ektivligi, tashabbuskorning loyihaga 
haddan tashqari ijobiy munosabati, baholash juda qiyin bo‘lgan 
o‘ziga xos xatarlarni hisobga olmaslik bilan izohlash mumkin. 
Innovatsion kompaniyalarning hozirgi faoliyati, qoida 
tariqasida, xavfning oshishi va g‘oyaning paydo bo‘lishi bilan uni 
amalga oshirishdan foyda olish o‘rtasidagi katta vaqt kechikishi 
bilan bog‘liq. Innovatsion korxonalar tadqiqotlar va ishlanmalarga 
katta mablag‘ sarflaydilar, ammo sotiladigan oxirgi mahsulot 
bozorda muvafaqiyatli aylanish kafolatsizdir. Bugungi kunda 
bizning turmush tarzimizni va mehnat sharoitimizni shakllantirgan 
va ulkan boylik yaratgan ko‘plab texnologik yutuqlar uzoq 
“inkubatsiya davri” ni bosib o‘tdi. Fikrlash, rivojlantirish, 

---

311 
tijoratlashtirish va katta foyda olish o‘rtasidagi vaqt ko‘pincha 
o‘nlab yillar talab qiladi. 
Bozorga yangi mahsuloti bilan kiradigan kompaniya uchun 
hatto “bozorda bor” iborasini ishlatish noto‘g‘ri. U bozorga 
kirmaydi, uni shakllantiradi. Bunday vaziyatda bozorning hajmi, 
talabi, taklifi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud emas, u umuman 
shakllanishi aniq emas. Bozorning shakllanishiga oid har qanday 
ma’lumotni berish bilan birga, loyihaning mavjudligining 7 yoki 
10-yilidagi pul oqimlari to‘g‘risida ishonch bilan gapirish juda 
qiyin bo‘ladi [5.29]. 
Ushbu muammoni “ishlash” usullaridan biri bu loyihani 
baholashda ssenariy yondashuvdir. O‘sha uchta ssenariy 
“optimistic”, “pessimistic” va “normal” shakllanadi, ularga 
ma’lum bir ehtimollik beriladi va tahlilchi ma’lum bir “o‘rtacha” 
natijani oladi. Biroq ushbu nazariyaga ko‘ra, ushbu hodisalarning 
paydo bo‘lishi ham shartli ekanligini hisobga olib, ushbu uchta 
hodisa uchun ehtimolliklar qaysi prinsip asosida joylashtirilishi 
aniq tartibga solinmagan. 
Innovatsion loyihalar uchun qiyosiy yondashuv odatda 
yomon qo‘llaniladi, agar bunday mahsulot bozorda allaqachon 
mavjud bo‘lsa, yangilik hamda raqobatdoshlik ustunligini 
yo‘qotadi. O‘tmishdagi ma’lumotlarga asoslangan yondashuvdan 
foydalanib, kompaniyaning kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini 
baholash mumkin emas. Yaqinda yaratilgan va shunga o‘xshash 
yangilik ishlab chiqaradigan o‘xshash kompaniyalar mavjud bo‘lsa 
ham, ularning qiymati to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlarni topish 
juda qiyin bo‘ladi. Shuningdek, baholash ob’ektiv bo‘lishi uchun 
shunga o‘xshash firmalar topish qiyin bo‘lishi mumkin. 
Shuningdek, texnologiyani rivojlantirish tezligini ishlatadigan 
multiplikatorlardan foydalanish, ehtimol, imkonsizdir. 
Masalan, tadqiqot va tajriba-konstruktorlik (AR-GE) 
xarajatlaridan oldin narx-navo nisbati kabi multiplikator P / E 
multiplikatorining keng tarqalgan modifikatsiyasi hisoblanadi. 
Ushbu multiplikator kompaniyalarni taqqoslash jarayonida past 
rentabellikdagi va yuqori ilmiy-tadqiqot ishlari xarajatlariga ega 

---

312 
bo‘lgan yuqori texnologiyali kompaniyalarni chetlab o‘tmaslik 
uchun yaratilgan. Chunki R&D xarajatlari kapitallashtirilishi 
mumkin emas, ular kompaniyaning joriy davrdagi foydasidan 
bevosita ushlab qolinadi. Aslida, bu multiplikator hech qanday 
tarzda yosh kompaniyalarning innovatsion loyihalarini baholashga 
yordam bermaydi, agar uni qo‘llash uchun kompaniya allaqachon 
foyda keltirishi kerak bo‘lsa. Ammo uni qo‘llagan holda ham AR-
GEga investitsiyalar miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, kompaniyaning 
foydasi shuncha ko‘p bo‘ladi degan taxmin bilan rozi bo‘lish 
kerak. 
Ixtiyoriy yondashuv eng kam sonli kamchiliklarga ega, 
ammo u ham ideal emas. Blek-Skoulz modelining asosiy 
kamchiliklari shundan iboratki, model doimiy ravishda vaqtni 
saqlash taxminiga asoslanadi, bu moliyaviy optsion holatida to‘g‘ri 
keladi, 
chunki 
moliyaviy 
opsion 
istalgan 
vaqtda 
standartlashtirilgan bozorda sotib olinishi yoki sotilishi mumkin. 
Ammo haqiqiy variantlar bo‘yicha investitsiya imkoniyatini har 
qanday vaqtda sotish mumkin emas. Shu nuqtai nazardan, binomial 
model yaxshiroq mos keladi, bu aniqroq natijalar beradi, chunki u 
diskret bo‘lib, loyiha bosqichlarining mohiyatini yaxshiroq aks 
ettiradi. 
Ikkinchidan, Blek-Skoulz modeli aktiv qiymatiga javobgar 
o‘zgaruvchining yagona tendensiya dinamikasini nazarda tutadi, bu 
esa innovatsion loyihaning notekis rivojlanish dinamikasi uning 
ko‘tarilishini ham, tushishini ham aks ettirmaydi. Blek-Skoulz 
modelining asosiy sharti shundan iboratki, optsion qiymati asosan 
doimiy bo‘lgan qadrlash darajasi va o‘zgaruvchanlik darajasi 
(standart og‘ish) bilan belgilanadi. 
Shubhasiz, innovatsion kompaniya uchun bu taxmin 
haqiqatga mos kelmaydi, chunki innovatsion loyiha g‘oyaning 
paydo bo‘lishidan tijoratlashtirishgacha bo‘lgan bosqichlarni bosib 
o‘tib, bir necha xil bo‘lmagan bosqichlarda rivojlanadi. Dispersiya 
ham beqaror, chunki innovatsion loyihaning tijoratlashtirishga 
o‘tishi bilan uning qator xatarlari kamayadi. Ushbu 
nomukammallikni bartaraf etish uchun yondashuv o‘sish sur’atlari 

---

313 
va dispersiyasining barqarorligi haqidagi taxminlarni bekor qilish
mumkin, ammo mazkur holatda Blek-Skoulz formulasini qo‘llash 
noto‘g‘ri bo‘lib qoladi va keyinchalik loyihani ishlab chiqishda 
kompyuter modellashtirishi qo‘llaniladi. Unda notekis rivojlanish 
Monte-Karloning raqamli usullari yordamida hosil qilingan 
stoxastik((yunoncha Chopasíστ - "taxmin qila oladigan") - 
tasodifiy) jarayonlar bilan aks etadi. Blek-Skoulz modelining yana 
bir cheklovi bu uning “yetukligi”, ya’ni uni bajarish vaqtiga ega 
bo‘lgan “Yevropa" haqiqiy variantlariga nisbatan qo‘llanilishi. 
Masalan, “amerikalik” variantlar misolida masalan, loyihaning 
boshlanish vaqtini tanlash optsiyasi, bu yerda istalgan vaqtda 
ma’lum bir sanadan oldin bekor qilish mumkin. Blek-Skoulz 
formulasi klassik shaklda qo‘llanilmaydi va modifikatsiyani talab 
qiladi. 
Shunday qilib, samaradorlik va xarajatlarni baholashning 
mavjud modellari innovatsion loyihalarga nisbatan ikkita asosiy 
kamchiliklarga ega: birinchidan, xatarlar va noaniqlikning ta’siri 
to‘liq 
ko‘rib 
chiqilmagan; 
ikkinchidan, 
sof 
moliyaviy 
ko‘rsatkichlar bilan bog‘lanish va moliyaviy bo‘lmagan 
ko‘rsatkichlarni hisobga olmaydi. 
Xatarlarni hisobga olish bo‘lgan birinchi kamchilikni ko‘rib 
chiqing. Ma’lumki, xatarlarni nafaqat hisobga olish mumkin 
(masalan, chegirma stavkasida), balki ularni boshqarish mumkin. 
Afsuski, ishlashni baholashda hech qanday zamonaviy yondashuv 
xatarlarni boshqarolmaydi. Ular boshqa tizim tomonidan 
boshqarilishi kerak - keling uni risklarni boshqarish tizimi yoki 
tavakkallarni boshqarish deb ataymiz. Bunday loyiha xavfini 
boshqarish tizimini yaratish jarayoni innovatsion xatarlarni nazorat 
qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda xatarlarni tahlil 
qilishning asosiy tamoyillarini hisobga olishga imkon beradi. 
Shuningdek, har bir xavfni boshqarish vositasidan foydalanish 
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish zarur. Bu xatarlarni boshqarish 
tizimining 
joriy 
etilayotgan 
yangiliklarning 
o‘ziga xos 
xususiyatlariga mos ravishda innovatsion loyiha davomida 
ishlashiga imkon beradi. Xatarlarni boshqarish tizimini tashkil 

---

314 
etuvchi omillarga tashqi muhit ko‘rsatkichlari (makro darajada 
aniqlanadi) va ichki muhit ko‘rsatkichlari (texnik va texnologik, 
tashkiliy va boshqalar) kiritilishi kerak. Tizim xatarlarni aniqlashi, 
baholashi, guruhlashi va boshqarishi kerak. 
Innovatsion loyihalar narxini baholashda samaradorlik va 
xarajatlarni baholash modellarining ikkinchi kamchiliklarini ko‘rib 
chiqamiz - faqat moliyaviy ko‘rsatkichlardan foydalanish. 
Innovatsion loyihalarning muammolari asosan ilmiy-texnik 
tashkilotlar va innovatsion korxonalarda marketingning yetarli 
darajada rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. Samaradorlik va qiymatni 
baholash modellari nafaqat kelajakdagi pul oqimlarini, balki yangi 
mahsulotlarni yaratish bo‘yicha marketing ko‘magi, xodimlarning 
sifati va ularning motivatsiyasi hamda kompaniyaning umumiy 
strategiyasini hisobga olishi kerak. Amaliy tajriba shuni 
ko‘rsatadiki, yangi mahsulotlarning uchdan bir qismi ishdan 
chiqadi va faqat zarar keltiradi. Bozorga yangi mahsulotlarni joriy 
etishning o‘ziga xos xususiyatlari ham mahsulotlarni ham 
bozorning 
o‘ziga 
xos 
xususiyatlari 
bilan 
bog‘liq. 
Muvaffaqiyatsizlik sabablari orasida qoida tariqasida quyidagi 
omillar ajratiladi: mahsulot nuqsonlari, bozorni yetarli darajada 
tahlil 
qilmaslik, 
haddan 
tashqari 
yuqori 
xarajatlar, 
raqobatchilarning harakatlari, samarali marketing choralarining 
yetishmasligi, 
qo‘llab-quvvatlanmaslik, 
ishlab 
chiqarish 
muammolari. 
Innovatsion loyihaning samaradorligi va narxini baholashda 
yangi mahsulotning muvaffaqiyati uchun omillarning mavjudligi, 
ya’ni mahsulotning raqobatchilardan ustunligi, kompaniyaning 
marketing afzalliklari (potensial bozor hajmi, mijozlarni tushunish) 
va loyihaning texnologik afzalliklari kabi moliyaviy bo‘lmagan 
ko‘rsatkichlarni hisobga olish kerak. Xatarlardan xaridorlarning 
reaksiyasini oldindan aytib bo‘lmaydigan xavfi birinchi o‘ringa 
chiqadi, bu esa iste’molchiga tanish bo‘lmagan innovatsion 
mahsulotni bozorga chiqarishda paydo bo‘ladi.