260
institutsional (korxonalar,
ilmiy tadqiqot institutlari, ilmiy-texnik
institutlari) darajasida faoliyat ko‘rsatadi. Byudjetdan tashqari
fondlar mazmuni, ahamiyati va vujudga kelish xususiyatlarini
qisqacha ko‘rib chiqamiz.
Korxonalarning qayta qurilishi va qayta qurollanishi, ishlab
chiqarishni tashkil etishning prinsipial yangi shakllarini qo‘llash,
prinsipial yangiliklarni o‘zlashtirish
va hokazolar zarurati katta
resurslar bo‘lishligini va ularning tezkor qayta taqsimlanishini
talab etadi. Ma’lumki, davlat byudjeti – moliya resurslari vujudga
kelishining
samarali
shakllaridan
biridir.
Biroq
byudjet
mablag‘larini ishlatish qonunchilik organlari tomonidan tartibga
solinadi, shu bois mablag‘larni tezkor qayta taqsimlash masalasi
bo‘lishi mumkin emas.
Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi,
davlat mulkchilik
ulushining qisqarishi mablag‘larni qayta taqsimlashning yangi
usullaridan foydalanishni talab qilib, moliya resurslari vujudga
kelishining boshqa shakllari – byudjetdan tashqari fondlarning
tashkil etilishiga sabab bo‘ladi. Ular tezkor qayta taqsimlanishi va
ishlatilishi mumkin, chunki byudjetdan tashqari fondlar faqat ijro
etuvchi organlari tomonidan tartibga solinib, qonunchilik organlari
tomonidan esa nazorat qilinmaydi. Albatta, mablag‘larni
qayta
taqsimlash, qaror qabul qilish tezkorligi bilan bog‘liq masalalar
boshqa yo‘l bilan hal etilishi mumkin. Masalan, davlat yoki
mahalliy byudjetdan maqsadli vazifa va loyihalar, shu jumladan,
innovatsion ishlar uchun muayyan qismi ajratiladi. Lekin masalalar
katta ko‘lamliligi va xilma-xilligida bularning o‘zi etarli emas. Shu
sababli qonunchilik organi qaroriga ko‘ra aniq maqsadli, o‘z
daromadlari manbalariga ega bo‘lgan
byudjetdan tashqari fondlar
tashkil etiladi.
Byudjetdan tashqari fondlar –
aniq (ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy,
texnologik, ekologik xarakterdagi) maqsadlarni amalga oshirish va
turli darajadagi byudjetlarda nazarda tutilmagan ehtiyojlarni
moliyalashtirish uchun ajratilgan moliya resurslarini qayta
taqsimlash va ulardan foydalanish shakli. Hozirgi vaqtda ular
261
moliya
tizimi,
xususan,
innovatsiyalarni
moliyalashtirish
tizimining muhim bo‘g‘inidir.
Byudjetdan tashqari fondlarning aksariyati davlat va
munitsipal tuzilmalarga tegishli, lekin ular avtonomdir. Ular qat’iy
maqsadga ega bo‘lib, umumdavlat,
hududiy yoki mahalliy
ahamiyatga ega bo‘lgan aniq dasturlar uchun yaratilgan; buni
amalga oshirish uchun esa byudjet mablag‘lari yetarli emas, hudud
ichida va tashqarisidagi qo‘shimcha moliya resurslari kerak
bo‘ladi.
Davlat byudjetdan tashqari fondlari moliyaviy tizimning
tarkibiy qismi bo‘lib, bir qator xususiyatlarga ega:
qat’iy maqsadli yo‘nalganlikka ega;
fondlarning pul mablag‘lari byudjetga kiritilmagan davlat
xarajatlarini moliyalashtirish uchun ishlatiladi;
asosan yuridik shaxslarning majburiy ajratmalari hisobidan
shakllanadi;
fondlarga qilingan to‘lovlar va shu jarayonda vujudga
kelgan o‘zaro munosabatlar
soliq tabiatiga ega; soliqlar kabi,
to‘lovlar tariflari davlat tomonidan belgilanib, majburiy
hisoblanadi;
fondlarning pul mablag‘lari davlat mulkchiligida bo‘lib,
byudjetlar hamda boshqa fondlar tarkibiga kirmaydi va qonunda
belgilanmagan biron-bir maqsadda olib qo‘yilmaydi;
byudjetdan tashqari fondlardan investitsion, innovatsion
loyiha
va
dasturlarni
moliyalashtirish uchun
qo‘shimcha
mablag‘larni jalb qilish uchun subvensiyalar ajratiladi. Byudjetdan
tashqari fondlar soliq to‘lashdan, davlat va bojxona bojlaridan ozod
etiladi.
Byudjetdan tashqari fondlar turli xil jihatlarga ko‘ra
tasniflanishi mumkin: boshqaruv darajasiga, maqsadiga, amal
qilishi davriga, muammolar qamrovi va biron sohaga mansubligiga
ko‘ra. Boshqaruv darajasiga ko‘ra quyidagi byudjetdan tashqari
fondlar ajratiladi:
davlat;
soha;
262
mahalliy;
institutsional
(birlashma,
korporatsiya,
ilmiy-texnik
markazlar darajasida).
Maqsadiga ko‘ra byudjetdan tashqari fondlar iqtisodiy,
ijtimoiy va ekologik fondlarga bo‘linadi.
Iqtisodiy byudjetdan
tashqari fondlarga boshqalar bilan bir qatorda ITTKI (ilmiy-
tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari) ning soha va sohalararo
fondlari kiradi. Iqtisodiy byudjetdan tashqari fondlar foydalanish
yo‘nalishlari
bo‘yicha
ajratilishi
mumkin:
ilmiy-texnik,
innovatsion, tashqi iqtisodiy faoliyat va hokazolar bo‘yicha.
Amal qilishi davriga ko‘ra byudjetdan tashqari fondlar
muddatsiz, uzoq muddatli va qisqa muddatli amal qiladigan
bo‘ladi. Soha va sohalararo byudjetdan tashqari fondlar ham amal
qiladi. Sohalararo deb ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik
fondlar hisoblanishi lozim. Muammolar qamroviga ko‘ra
byudjetdan tashqari fondlar umumiy xarakterli (ilmiy-tadqiqot va
tajriba-konstruktorlik sohalararo fondi)
va muayyan xarakterdagi
(birlashmalarning byudjetdan tashqari fondi) bo‘lishi mumkin.
Byudjetdan tashqari fondlar tarkibi dinamikdir: ba’zi fondlar,
o‘z rolini bajarib va o‘zini badnom etib, faoliyatini to‘xtatadi,
boshqalari – bir necha yil faoliyat ko‘rsatadi, keyingilari – bir
nechta byudjetdan tashqari fondlarga parchalanadi. Ta’kidlab
o‘tamiz,
byudjetdan
tashqari
fondlar
faqat
muayyan
sharoitlardagina vujudga keladi va o‘z faoliyatini tugatishi
mumkin. Ushbu fondlarning faoliyat ko‘rsatilishi natijalari
mutaxassislar tomonidan turlicha idrok qilinadi. Ularni yanada
rivojlantirish va boshqarish bo‘yicha tavsiyalar ham shunday bir-
biriga zid ko‘rinadi.
Byudjetdan tashqari fondlar boshqa fondlar bilan bir qatorda
innovatsion faoliyatni moliyalashtirish tizimini shakllantiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
