Evolyutsion tahlil usuli.
Innovatsiya nazariyasining
shakllanishi va rivojlanishining tarixiy jarayonida ko‘plab
tadqiqotchilar eng muhim sifat xususiyatlari bilan ajralib turadigan
bir necha bosqichlarni ajratib ko‘rsatadilar:
1-bosqich: XIX asr oxiri XX asrning 30-yillari.
Bu uzoq to‘lqinlar va siklik inqirozlar nazariyasi doirasida
iqtisodiy o‘sishning sabablari va omillarini o‘rganib, bir guruh
tushunchalar shakllana boshlagan innovatsiya nazariyasining
27
fundamental asoslarini shakllantirishning boshlanish davri. Ushbu
yondashuvning asosiy g‘oyasi shundan iborat ediki, bozor
iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy sxemasi uning “boom-bust-
boom” sikli bo‘ylab uzluksiz harakatlanishi va iqtisodiy o‘sishning
asosiy omili innovatsiya hisoblanadi.
Ushbu bosqich N.D.Kondratyevning “uzoq to‘lqinlari”
kashf etilgani, innovatsiya nazariyasi va J. Shumpeter tomonidan
ishlab chiqarilgan tadbirkorlik nazariyasining asosiy qoidalari
shakllantirilganligi bilan ahamiyatlidir. Bu yangilikning mohiyatini
va innovatsion jarayonda tadbirkorning yangi rolini ochib beradi.
Maqsadli tahlil usuli asosida har bir aniq o‘rganishning
mazkur holatida “Innovatsiyalar iqtisodiyoti” kursini o‘rganish
maqsadlariga mos keladigan innovatsiyalar nazariyasidagi o‘sha
yondashuv va tushunchalarni umumlashtirish, tasniflash va chuqur
ishlab chiqish zarur,
Innovatsiya nazariyasining rivojlanish mantig‘ini taklif
qilingan tahlil usullari - evolyutsion va maqsadli nuqtai nazardan
ko‘rib chiqamiz.
Quyida voqealar xronologiyasi keltirilgan.
XIX asr oxiri XX asr boshlari:
• 1793-1847-yillardagi jahon urushlari - falokat sabablarini
o‘rganish (H. Klark, 1847);
• iqtisodiyotning siklik rivojlanishi va iqtisodiyotda uzoq
muddatli tebranishlar mavjudligini isbotlashga birinchi urinish
haqida taxminlar (V. Jevons, 1884);
• siklik inqirozlarni o‘rganish va iqtisodiy rivojlanishning
uzoq muddatli tebranishlari mavjudligini isbotlash, sikllar va
inqirozlar nazariyasining maktabiga asos solish (M. Tugan-
Baranovskiy, 1894);
• siklik inqirozlar va “uzun to‘lqinlar” o‘rtasidagi
bog‘liqlikni, shuningdek tebranishlarning endogen va ekzogen
mexanizmi
muammolarini
o‘rganish (Parvus, 1901; J.
VanGelderen, 1913; S. De Volf, 1924).
XX asrning 20-30-yillari:
28
• N.D.Kondratyevning “uzoq to‘lqinlar” qonunlari bo‘yicha
muvozanatsiz iqtisodiy rivojlanishni asoslashi, iqtisodiyotning
uzoq muddatli tebranishlarining endogen tabiatini tushuntiruvchi
nazariyasini asoslash (1924-1928);
• N.D.Kondratyev nazariyasi “biznesning yirik sikllari”
paydo bo‘lishining sabablari va ularning davomiyligini yanada
o‘rganishni boshladi, natijada notekis iqtisodiy o‘sishning eng
muhim
sababi
keyinchalik
innovatsiya
deb
tan
olindi.
N.D.Kondratyev keyinchalik “evolyutsion” deb nomlangan yangi
iqtisodiy nazariyani ishlab chiqishni boshlagan “bum-bust-boom”
siklidagi muvozanatsiz iqtisodiy rivojlanish mexanizmini asoslab
beradi.
XX asrning 30-yillari:
• J. Shumpeter tomonidan ishlab chiqilgan - innovatsiya
nazariyasining asoschisi - uzun to‘lqinlarning innovatsion
nazariyasi, innovatsiya tushunchasini ilmiy muomalaga kiritilishi
va uni “ishlab chiqarish omillarining yangi ilmiy va ishlab
chiqarish kombinatsiyasi” deb ta’riflashi;
•
Bozor
iqtisodiyoti
rivojlanishida
innovatsion
jarayonlarning mohiyati va rolini o‘rganish, innovatsiyalarning
hayotiy siklini “ijodiy halokat jarayoni” sifatida talqin qilish;
• Texnologik innovatsiyalar (“tadbirkorlar-innovatorlar” va
“tadbirkorlar-konservatorlar”) bilan bog‘liq holda tadbirkorlik
nazariyasini ishlab chiqish;
• Iqtisodiy o‘sish sabablarini tushuntirishda neoklassik
nazariyadan tubdan farq qiluvchi evolyutsion iqtisodiy nazariyasini
yanada rivojlantirish.
2-bosqich: XX asrning 40 - 70-yillari:
Ushbu bosqichda oldingi davrning asosiy innovatsion
g‘oyalarini ishlab chiqish va batafsil bayon qilish amaliy jihatdan
davom ettirildi. Rejalashtirish, tashkil etish, moliyalashtirish,
innovatsion loyihalarni boshqarish va ularning samaradorligini
baholash sohasida innovatsion menejmentning funksional jihatlari
ishlab chiqildi.
3-bosqich: XX - XXI asr 70-yillarining oxiri.
29
Innovatsiyalar
nazariyasining
rivojlanishidagi
ushbu
bosqichni innovatsiyalarni tasniflashning yangi turlarini o‘rganish,
innovatsion tizimning tizimli hodisasi sifatida mohiyatini tahlil
qilish va milliy innovatsion tizimlar konsepsiyasining fundamental
asoslarini shakllantirish sohasidagi yangi nazariy yutuq deb
hisoblash mumkin.
XX asrning 70-yillari:
• Nemis iqtisodchisi G.Mensch tomonidan innovatsiyalar
tasnifini (asosiy, takomillashtiruvchi va soxta-innovatsiyalar)
ishlab chiqish;
• Asosiy innovatsiyalar klasterlarini, shuningdek, asosiy va
yaxshilanayotgan innovatsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni
o‘rganish;
• S-shaklidagi logistik egri (Mensh egri chizig‘i) asosida
iqtisodiyotning siklik tabiati va innovatsiyalarning siklik tabiati
o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish innovatsion biznesni dinamik
modellashtirish uchun asos bo‘lgan (Foster, 1979).
XX asrning 80-yillari:
• Innovatsiyalar tasniflarini aniqlashtirish va ularni yanada
rivojlantirish, turli bosqichlarda - uzoq to‘lqinning yuqoriga va
pastga
qarab
bosqichlarida
innovatsiyalar-mahsulotlar
va
innovatsiyalar-jarayonlar klasterlarining shakllanishini o‘rganish
(A. Kleinknecht, 1987);
•
Iqtisodiyotning
uzoq
muddatli
o‘zgarishi
mexanizmlaridan biri sifatida tegishli investitsiyalar asosida
infratuzilmani shakllantirish zarurati muammosi bayonoti (Van
Dyne, 1983);
• Sobiq ittifoq iqtisodiy maktabi olimlarining rejali
(sotsialistik) iqtisodiyot sharoitida ilmiy-texnik taraqqiyotning
mohiyati va qonuniyatlari bo‘yicha tadqiqotlari (A.I. Anchishkin);
• Texnologiyalarni rivojlantirish sikllari va fazalarining
tasnifi,
ilmiy
va
texnologik
inqiloblarni
davriylashtirish,
jamiyatning boshqa sohalari – ta’lim, boshqarish, siyosat va
boshqalarga radikal texnologik yangiliklarni joriy etishning o‘zaro
30
bog‘liq natijasi sifatida uzoq muddatli sikllarni o‘rganish (uzoq
to‘lqin ko‘tarilishlari) (Y. V. Yakovets, 1988, 1999);
• Texnologik tuzilmalar konsepsiyasini ishlab chiqish
(S.Yu. Glazyev, 1993);
• Milliy innovatsion tizimlar konsepsiyasini ishlab chiqish;
XX asrning 90-yillari:
• “Yangi iqtisodiyot” sohasida tizimli tadqiqotlarni
shakllantirish, bunda innovatsion rivojlanish elementlarining
o‘zaro bog‘liqligi tizimni shakllantirish rolini egallaydi.
Innovatsiyalar nazariyasining shakllanish bosqichlari va tegishli
sifat xususiyatlari sxematik tarzda quyidagicha ifodalanishi
mumkin (2-jadval).
2-jadval.
Evolyutsion yondashuvga asoslangan innovatsiya nazariyasining
shakllanish bosqichlari.
3 bosqich. XX
asrning 70-yillari -
XXI asrning
boshlari.
1-bosqich. XIX asr
oxiri XX asrning 40-
yillari.
2-bosqich. XX
asrning 40-70
yillari.
Sifatli atributlar
(xususiyatlari):
• Innovatsiya -
muvozanatsiz
rivojlanishning asosi
va iqtisodiy
o‘sishning asosiy
omili;
• Innovatsiyalarning
mohiyati va tasnifi;
• Tadbirkorning
yangi roli;
Sifatli atributlar:
•Innovatsiyalarni
tizim tadqiqotlari
(texnologiyalar,
iqtisodiyot va
jamiyatning
o‘zaro aloqasi);
• Milliy
innovatsion
tizimlar
konsepsiyasini
shakllantirish
Sifatli atributlar:
• O‘tgan davrning
asosiy innovatsion
g‘oyalarini ishlab
chiqish;
• Innovatsion
faoliyatni
boshqarish
funktsiyalarini
ishlab chiqish;
31
Innovatsiya
nazariyasi
rivojlanishining
o‘ziga xos,
dominant xususiyatlari quyidagilardan iborat:
birinchi bosqichda - innovatsiyalarning mohiyati va
ularning iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni bo‘yicha tadqiqotlar;
ikkinchi bosqichda - innovatsion faoliyatni boshqarish
funktsiyalarini o‘rganish;
uchinchi bosqichda - innovatsiyalarning izchilligini
tushunishga o‘tish va texnologiyalar, iqtisodiyot va jamiyatni
o‘zaro bog‘liq o‘rganish.
Bu innovatsion rivojlanish nazariyasi evolyutsiyasining
asosiy qonuniyatidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |