Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

3. Innovatsion jarayonlar va zamonaviy biznes modellari 
Ko‘pgina zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, 
bugungi kunda kompaniyalar yangi g‘oyalarni taklif qilishni, 
bozorga kirishning yangi usullarini ishlab chiqishni, ularning 
sanoat bilimlarini tijoratlashtirish bosqichiga o‘tkazishi lozim. 
Oldingi yondashuv asosan chiziqli modelga asoslangan 
bo‘lib, kompaniyalar o‘z g‘oyalarini yaratishi, keyin ularni ishlab 
chiqishi, ular asosida mahsulot yaratishi, u bilan bozorga kirishi, u 

---

44 
erda tarqatishi, so‘ngra unga xizmat ko‘rsatishi, moliyalashtirishi 
va qo‘llab-quvvatlanishi kerak. Mazkur rejalarning barchasini 
kompaniyaning bir o‘zi amalga oshirishi kerak.
Bozorda katta resurslarga, kuchli ilmiy-tadqiqot bazasi va 
uzoq 
muddatli 
tadqiqot 
dasturlariga 
ega 
bo‘lgan yirik 
kompaniyalargina raqobatlasha oladi.
Genri Chesbro tomonidan “yopiq innovatsiya” paradigmasi
deb nomlangan ushbu paradigma kompaniyalarni faqat o‘zlariga 
ishonishga majbur qildi. Ular ilmiy-tadqiqot ishlariga pul 
sarfladilar, buning natijasida ulkan kashfiyotlarni oldilar. 
Ushbu kashfiyotlar kompaniyalarga yangi mahsulot va 
xizmatlarni taklif qilish, mahsulotlarning yuqori sotuv hajmiga 
erishish va undan katta foyda olish imkonini berdi. Ular katta 
ilmiy-tadqiqot ishlariga sarmoya kiritdilar va bu yana keyingi 
kashfiyotlarga olib keldi. Ichki ilmiy-tadqiqot ishlaridan kelib 
chiqadigan intellektual mulk ehtiyotkorlik bilan himoyalanganligi 
sababli, boshqa kompaniyalar ushbu g‘oyalardan foyda olish uchun 
foydalana olmaydilar. 
“Yopiq innovatsiya” paradigmasi doirasida ilmiy-tadqiqot 
ishlarini boshqarish quyidagicha (6-rasm): 
Kompaniya chegarasi 
Kompaniya chegarasi 
 
6-shakl. “Yopiq” kompaniyada ilmiy-tadqiqot ishlarini boshqarish 
Asosiy texnologik yutuqlar 
Ilmiy-tadqiqot va investitsiyalarning 
o'sishi
Foyda va sotish xajmining 
o’sishi 
Yangi mahsulotlar 

---

45 
Ushbu paradigmaning asosi shundaki, barcha jarayonlar 
faqatgina ichki qarorlarga tayanib, kompaniya ichida sodir 
bo‘lishidir. 
Ushbu paradigma XX asrda ancha ishonchli ishladi. 
Keyingi yillarda yopiq innovatsiyalarning asosiy qoidalarini 
buzishni boshlagan omillar ham paydo bo‘ldi. Buning sababi 2000-
yillarning boshidan boshlab kuzatilishi mumkin bo‘lgan quyidagi 
tendensiyalardir: 
1) sanoat jamiyatidan bilimlarni ishlab chiqaradigan 
jamiyatga o‘tish, unda bilimlarni ishlab chiqaradigan jamiyat 
institutlari, xususan universitetlar, yangilik va taraqqiyotda muhim 
rol o‘ynaydi; 
2) ishlab chiqarishni tashkil qilishning keng ko‘lamli 
shakllaridan ba’zan barqarorroq va doimiy rivojlanishga tayyor 
bo‘lgan kichik firmalarga o‘tish; 
3) bir vaqtning o‘zida ham nazariy, ham amaliy bo‘lgan 
biotexnologiya, kompyuter va nanotexnologiya kabi sohalarda 
ko‘p parametrli bilimlarning paydo bo‘lishi bir vaqtning o‘zida 
ko‘plab mutaxassislarni jalb qilish zarurligini keltirib chiqaradi; 
4) 
bilimlar va ma’lumotlarning zaxiralari 
alohida 
kompaniya 
tomonidan 
to‘plangan 
ko‘plab 
patentlangan 
ishlanmalardan mehnat jihatidan, moliyaviy, moddiy va vaqt 
resurslari yetishmasligi sababli har doim ham to‘liq foydalana 
olmaydi. Ushbu kompaniya balki, butun jamiyat tomonidan 
g‘oyalarni yo‘qotish xavfi mavjud; 
5) 
intellektual 
mulk 
uchun 
ochiq 
bozorni 
faol 
rivojlantirishi; 
6) yangi ish joyiga avvalgi ish joyida olingan bilim va 
g‘oyalarning katta hajmini olib keladigan tajribali hamda 
professional o‘qitilgan harakatchan kadrlarning tobora ortib 
borayotganligi; 
7) 
tadqiqot 
natijalarini 
tijoratlashtirish 
bosqichiga 
o‘tkazadigan yangi firmalar (boshlang‘ich kompaniyalar)ni 
yaratishda xususiy venchur kapitalining o‘sib borayotgan roli bu 
sohada 
uzoq 
vaqtdan 
beri 
faoliyat 
yuritib 
kelayotgan 

---

46 
kompaniyalarning yangi g‘oyalarini tez-tez ishlatib turadi. Bu esa 
kompaniyaning tashqi yopiq chegaralarini buzadi; 
8) ko‘pgina mahsulotlar va xizmatlarning bozorda har doim 
qisqarishi sababli qo‘shimcha qiyinchiliklar yuzaga keladi, shu 
sababli individual texnologiya muddati qisqaradi. 
Ushbu omillar bir vaqtning o‘zida ishlayotgan vaziyatlarda 
yopiq innovatsion model endi ishlamaydi. Asosiy texnologiyalarni, 
marketing tadqiqotlarini va ilmiy-tadqiqot ishlarini birgalikda 
rivojlantirish uchun strategik sheriklik aloqalarini yaratish zarur, 
bu ochiq innovatsiya modeliga o‘tishni anglatadi. 
“Ochiq innovatsiya” atamasi Genri Chesbroning “Ochiq 
innovatsiya” kitobida ilk bor qo‘llanilgan. Mazkur tushuncha 
texnologiyalarni yaratish va ulardan foydalanishning yangi usulidir 
(2003). Ochiq innovatsiyalar ichki innovatsion jarayonlarni 
jadallashtirish uchun maqsadli bilim oqimlaridan foydalanishni 
hamda innovatsiyalardan samarali foydalanish uchun bozorlarni 
kengaytirishni o‘z ichiga oladi. Ochiq innovatsiyalar nazariyasi 
ilmiy-tadqiqot 
jarayonini 
ochiq 
tizim 
sifatida 
belgilaydi. 
Kompaniya nafaqat o‘zining ichki rivojlanishi orqali, balki boshqa 
tashkilotlar bilan hamkorlikda yangi g‘oyalarni jalb qilishi va 
yangi mahsulot bilan bozorga kirishi mumkin. 
Ochiq innovatsion model qo‘shimcha g‘oyani olish uchun 
ichki g‘oyalarni bozorga tashqi kanallar orqali olib kirish mumkin, 
ya’ni 
kompaniyalarning 
amaldagi 
biznes 
turlari 
bilan 
cheklanmasligi mumkin degan taxminga asoslanadi. 
G‘oyalar kompaniyadan tashqariga chiqish mexanizmi 
bo‘lishi ham mumkin: 
• eski kompaniyalar tadqiqotchilari tomonidan tez-tez 
tuzilgan va ishlaydigan boshlang‘ich kompaniyalar; 
• litsenziyalash; 
• brakonerlik bilan shug‘ullanadigan xodimlar; 
• yirik kompaniyalar tomonidan ustuvor texnologiyalarni 
birgalikda ishlab chiqish. 
Teskari 
jarayon 
mavjud 
bo‘lib, dastlab g‘oyalar 
kompaniyalarning tadqiqot markazlari tashqarisida paydo bo‘ladi. 

---

47 
Keyinchalik kompaniya ichiga kirib borib, undan foydalanishi 
natijasida kompaniya chegaralari shaffof bo‘lib qoladi (8-rasm). 
G.Chesbroning yopiq va ochiq innovatsion tamoyillarini 
taqqoslash juda qiziq: 
1-jadval 
Yopiq va ochiq innovatsiyalar tamoyillarini taqqoslash 
Yopiq innovatsion tamoyillar 
Ochiq 
innovatsiyalarning 
tamoyillari 
Ushbu sohani tushunadigan 
iste’dodli odamlar biz uchun 
ishlaydi. 
Hamma iste’dodli odamlar biz 
uchun 
ishlamaydi. 
Biz 
kompaniyamiz 
ichidagi 
va 
tashqarisidagi 
iste’dodli 
odamlar bilan o‘zaro aloqada 
bo‘lishimiz kerak. 
Ilmiy-tadqiqot ishidan foyda 
olish 
uchun 
biz o‘zimiz 
kashfiyot 
qilishimiz, 
uni 
mahsulot darajasida ishlab 
chiqishimiz 
va 
yakuniy 
natijaga etkazishimiz kerak. 
Tashqi ilmiy-tadqiqot ishlari 
muhim 
qiymat 
yaratishi 
mumkin, ichki qiymatni oshirish 
ushbu qiymatning bir qismini 
olish uchun zarurdir. 
Agar biz kashfiyotni o‘zimiz 
qilsak, 
u 
bilan 
bozorga 
birinchi 
bo‘lib kirishimiz 
mumkin. 
Natijalar bo‘yicha foyda olish 
uchun 
o‘z izlanishlarimizni 
qilishimiz shart emas. 
Agar 
biz 
sohaning, 
eng 
yaxshi g‘oyalarini o‘zimiz 
yaratadigan bo‘lsak, g‘alaba 
qozonamiz 
Agar 
ichki 
va 
tashqi 
g‘oyalarimizdan 
maksimal 
darajada foydalansak, g‘alaba 
qozonamiz. 
Raqobatchilarimiz 
g‘oyalarimizdan foyda bilan 
foydalanmasliklari uchun biz 
intellektual 
mulkimizni 
yaxshi 
nazorat 
qilishimiz 
kerak. 
Biz o‘zgalarning intellektual 
mulkimizdan 
foydalanishidan 
foyda ko‘rishimiz kerak va biz 
o‘z biznes modelimizga mos 
kelganda intellektual mulkni 
boshqa kompaniyalardan sotib 
olishimiz kerak. 

---

48 
Yopiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari: 
1) asosan o‘z g‘oyalari; 
2) ishchilarning kam harakatchanligi; 
3) oz miqdordagi shovqin kapitali; 
4) kuchsiz boshlang‘ich kompaniyalarning nisbatan ozligi, 
5) universitetlarning o‘z faoliyatidagi ahamiyati yo‘qligi. 
Ochiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari: 
1) juda ko‘p tashqi g‘oyalar; 
2) ishchilarning yuqori harakatchanligi; 
3) venchur kapitalni faol jalb qilish; 
4) ko‘plab yangi kelgan kompaniyalar; 
5) universitetlar bilan faol hamkorlik. 
Biotexnologiya, farmatsevtika, sog‘liqni saqlash xizmatlari, 
kompyuter ishlab chiqarish, dasturiy ta’minot, aloqa, bank va 
sug‘urta kabi sohalardagi ko‘plab kompaniyalar bir paradigmadan 
ikkinchisiga 
o‘tmoqda. 
Ushbu 
sohalarda 
eng 
yirik 
kompaniyalardagi innovatsiyalar tobora ularning markazlashgan 
ilmiy-tadqiqot laboratoriyalari chegaralaridan chiqib ketmoqda. 
Yangi innovatsiyalar boshqa tashqi tashkilotlarda tobora kengroq 
amalga oshirilmoqda. 
Ko‘rinib turibdiki, ochiq innovatsion modellar kompaniyalar 
faoliyati uchun turli xil biznes modellarni tadqiq etish va ishlab 
chiqish sohasida turli xil prinsiplarni talab qiladi. 
Hozirgi 
kunda 
biznes 
kompaniyaning 
innovatsion 
salohiyatining manbalari uning tashqarisida joylashgan yangi 
innovatsion bosqichga o‘tmoqda. Yopiq qoladigan sanoat 
tarmoqlari mavjud bo‘lsa (yadro, harbiy va boshqalar), ko‘plab 
sanoat 
tarmoqlari 
ochiq 
innovatsiyalarga 
o‘tish jarayoni 
bosqichida. Iqtisodiyotning ushbu tarmoqlarida innovatsiyalarni 
shakllantirish markazi markaziy ilmiy-tadqiqot laboratoriyalaridan 
tobora keng tarqalib borayotgan startap kompaniyalarga, 
innovatsiyalarning vositachisi bo‘lgan universitetlar va boshqa 
tashkilotlarga o‘tmoqda. Shuningdek, kompaniya innovatsiyalarida 
hamkorlik va qo‘shma rivojlanish foydasiga o‘zgarish mavjud. 

---

49 
Djoel Uest va Skott Gallager [5.20] ochiq innovatsion 
tizimlarning uchta asosiy vazifasini belgilaydilar: motivatsiya, 
integratsiya, yangiliklardan samarali foydalanish. Mualliflar to‘rtta 
asosiy ochiq innovatsion strategiyani aniqladilar: 
1. Umumiy fondga birlashtirib tadqiqot va ishlanmalar 
jarayonini tashkil etish. 
2. Ayrim kompaniyalar tomonidan innovatsion mahsulotning 
individual komponentlarini ishlab chiqish. 
3. Turli xil innovatsion mahsulotlarni yaratish uchun 
ishlatilishi mumkin bo‘lgan keng qo‘llanmalarning bepul savdosi. 
4. Katta firmalarda innovatsiyalar sohasida qaror qabul 
qilishda byurokratiya darajasining sezilarli darajada pasayishi. 
Ochiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari: 
1) juda ko‘p tashqi g‘oyalar; 
2) ishchilarning yuqori harakatchanligi; 
3) venchur kapitalini faol jalb qilish; 
4) ko‘plab yangi kelgan kompaniyalar; 
5) universitetlar bilan faol hamkorlik. 
Innovatsion jarayonni boshqarish modeli sifatida ochiq 
innovatsiyalar hozirgi kunda iqtisodiyotning ko‘plab sohalarida 
tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda. Alohida tadqiqot laboratoriyalarini 
saqlashning yuqori xarajatlari tufayli kompaniyalar tobora ko‘proq 
qo‘shma ishlanmalarga va ochiq innovatsion markazlarni 
yaratishga e’tibor qaratmoqdalar. 
Ichki muhitni yopib qo‘yadigan tashkilotlar o‘zlarining 
resurslarini yangiliklarni takrorlash orqali sarflaydilar. Tadqiqot 
natijalarini yashirgan holda, tashkilotlar o‘z daromadlarining 
muhim qismini yo‘qotmoqdalar. 
Foydalanilmaydigan 
ishlanmalarni 
arxivga 
ko‘chirish 
tamoyili eskirgan bo‘lib, ishlab chiquvchilar, innovatsion g‘oyalar 
va istiqbolli texnologiyalarni yo‘qotish xavfi mavjud. 
Kompaniyada mavjud bo‘lgan innovatsion jarayonning 
modeli ham unga mos keladigan biznes modelini qurishni nazarda 
tutadi. 
Ko‘rinib turibdiki, yangilikni tijoratlashtirish, uni 
innovatsiyaga aylantirish, avvalo, hayotiy biznesni qurishni 

---

50 
nazarda tutadi. Garvard biznes maktabi professori Genri Chesbro 
bu borada haqli ravishda ta’kidlaydi: “Texnologiyaning o‘zida 
ichki qiymat yo‘q - uning qiymati ushbu texnologiya bozorga 
kiradigan biznes modeli bilan belgilanadi” [5.18]. 
Texnologik 
innovatsiyalarni 
tijoratlashtirish 
tashkiliy 
innovatsiyalarni rivojlantirishni talab qiladi. Bunday holatda, 
tashkiliy innovatsiyalar yetarlicha innovatsion biznes modelining 
asoslari sifatida tushuniladi. 
Boshqacha qilib aytganda, innovatsion biznes modeli - bu 
innovatsiyalarni ishlab chiqish va tijoratlashtirishda kompaniya 
imkoniyatlarini bozor imkoniyatlari bilan bog‘lash uchun tuzilgan 
mexanizm.