Samarqand iqtisodiyot va servis

qurilishi
tofoautlari nuqtai nazaridan 
hozirda
rivojlanayotgan 
mamlakatlarda iqtisodiy munosabatlarni boshqarish vazirlik va idoralarga 
yuklatilgan. Chet el tajribasining ko‘rsatilishicha, bu borada boshqaruv 12-15 ta 
vazirlikdan oshmasligi kerak. Rossiyada esa buning aksi, bu yurtda davlat 
boshqaruvi -24 ta federal vazirlik, 18 ta davlat ko‘mitasi, 17 ta federal xizmat, 5 ta 
federal agentlik, 3 ta federal komissiya va 1 ta boshqarma faoliyat yuritib keladi. 
So‘nggi yillarda boshqaruv tizimida 
ham
juda katta 
qisqarish
ro‘y berdi va u ijobiy 
tomoniga o‘zgardi.
Rossiyada davlat boshqaruvida ma’muriy islohatlarni amalga oshirish uchun 
bugun zamin yetarli. Buning uchun birinchi navbatda iqtisodiy taraqqiyotda davlat 
aralashuvini kamaytirish lozim. Bunga erishish uchun esa zarur 
qonunchilik
bazalari ishlab chiqish, korrupsiyaga 
qarshi
kurashish, barqaror raqobat muhitini 
shakllantirish, xususiy tadbirkorlikka keng yo‘l berish va sanoatlashtirish 
faoliyatida yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash masalasini 
hal
etish talab 
etiladi. 
Sir emaski, sanoat mahsulotlari rivojlanishi iqtisodiyotning yuksalish omili 
sanaladi. Rossiyada bu borada ichki talab 
haligacha
past ko‘rsatkichda 
qolmokda
. 
Davlat iste’moli uchun real daromadlar va investitsiyadagi asosiy kapitallar o‘sishi 
ham
sezilarli darajaga ko‘tarilmagan. 
Har
qanday
iqtisodiyotning rivojlanishida iste’mol darajasi muhim rol 
o‘ynaydi. Rossiyada esa aholi 
har
qanday
mahsulotga nisbatan kuchli ehtiyoj 

---

147 
sezmaydi. Mahsulot ishlab chiqarishni 
harakatga
keltiruvchi kuch-bu asosan 
investitsiya sanaladi. Investitsiyani mamlakatga kiritish tizimini muqarar yaratgan, 
ya’ni o‘rta va uzoq muddatga sarmoya kiritilishiga erishgan davlatlar yuksalganini 
jahon tajribasi ko‘rsatib turibdi. Biroq, Rossiyada xorijliklar uchun sarmoyani 
joylashtirishga 
ham
siyosiy, 
ham
iqtisodiy, 
ham
ijtimoiy sharoitlar talab darajasida 
yaratilgan. Ayniksa bu 
holat
1998 yilgacha juda xunuk manzara kasb etardi. 
Ammo, 2000 yilga kelib mamlakatga investitsiya kiritish dinamikasi eng yuqori 
cho‘qqiga chiqdi, natijada sanoat ishlab chiqarish salmog‘i 108,1 % ga o‘sdi. 
Keyingi paytlarda yana sarmoya jalb etish borasida 
qator
muammolar ko‘ndalang 
turibdi. Davlat 
hukumati
hozirda
bu to‘siqlarni bartaraf etish yo‘larini 
qidirmoqda
. 
4.§. Rossiyaning tashqi savdo aloqalari 
Rossiya iqtisodiyotida tashqi iqtisodiy aloqalari muhim rol o‘ynaydi. 
Mamlakat YAIMida eksport masshtabi 38 % ni, import esa 16 % ni tashkil etadi. 
Eksport 
qilinadigan
mahsulotlar ichida mineral o‘g‘itlar yetakchi sanaladi, ya’ni 75 
%, 
qazib
olingan neftning esa yarmi, neft mahsulotlari, gaz, sanoatbop yog‘ochlar 
va sellyuloza eksporti esa 30 % ni tashkil etadi. 
Import ulushida esa go‘shtga bo‘lgan talab 20 % ga oshgan bo‘lsa, o‘simlik 
yog‘i, sut mahsulotlari, shakar va sabzavotlarga talab 10% ga ko‘paygan. Tashqi 
savdo vositalaridan keladigan tushum (tariflar, NDS, aksiz) taxminan 30% 
atrofida. 
Tovar ayirboshlash borasida Rossiya dunyoda jiddiy o‘rinni egallaydi. Bu 
jihatdan AQShga dunyo tovarlari eksporti 
hajmi
12,2 % ga, Germaniyaga-9,7, 
Yaponiyaga-7,3, Fransiyaga -5,5, Buyuk Britaniyaga -4,8% ga va Rossiyaga esa 
atigi 1,2 % ga teng (19-o‘rin). Dunyo tovarlari importi 
hajmi
esa AQShga -18%, 
Germaniyaga – 7,8 %, Fransiyaga-5,3 %, Buyuk Britaniyaga -5,2 %, Yaponiyaga-
4,7 %, Rossiyaga esa 0,5 % kiritiladi (27-o‘rin). 
Rossiya uchun saldo savdo balanslari ijobiy ekani alohida harakterga ega. 
Bu tovar xom-ashyo bozoridagi yaxshi aloqallar samarasidir. Masalan, mamlakat 
uzoq davlatlarga neft, tabiiy gaz, mineral o‘g‘it, yog‘och materiallari, simob, 
alyuminiy xomashyolari yetkazib beradi. Ammo, bunday tovarlar eksporti tizimi 
nomuvofiqlik 
holatida
qolmoqda
. 
Rossiya eksporti 
hajmida
issiqlik-energetika resurslari, metallar va ulardan 
tayyorlangan mollar 65%ni tashkil etadi. Mashinasozlik mahsulotlari ulushi esa 
11% dan oshmayotir. Bular garchi pul tushumi borasida mamlakat byudjetini 
to‘ldirish imkoniyatini yaratayotgan bo‘lsada, u milliy boyliklarni 
qayta
ishlanmay, 
arzon narxlarda ketishi jihatidan xavf tug‘dirmoqda. Bular dunyo mamlakatlari 
bilan sog‘lom raqobatni yuzaga keltirmaydi, faqat xomashyoga ixtisoslashgan 
Markaziy va Sharqiy bozorlarida Rossiya Ukraina va Belorussiya bilangina 
raqobatga kelishlari mumkin.
Rossiya savdo munosabatlari yo‘lida rivojlangan mamlakatlar bilan bir 
necha yo‘nalishlarda faoliyat olib bormoqda. Bularning asosiylari Yevropa 
mintaqasidir. Rossiya bilan rivojlangan Yevropa mamlakatlari o‘rtasida to‘rt 

---

148 
xildagi yo‘l bilan savdo aloqalari o‘rnatilgan. Bular: Yevropa ittifoqi, Markaziy va 
Sharqiy Yevropa mamlakatlari, Boltiqbo‘yi mamlakatlari 
hamda
Bolqan 
mintaqasidagi davlatlardir. 
Yevropa Ittifoqi (YEI) bilan aloqalar Rossiya uchun tashqi savdo va tashqi 
iqtisodiy aloqallarda istiqbolli yo‘l sanaladi. YEI Rossiyani yirik savdo sherigi deb 
biladi (bu yerda jami tovar aylanmasining 3 dan 1 
qismi
Rossiya eksporti ulushiga 
to‘g‘ri keladi). YEI mamlakatlari firmalari Rossiya iqtisodiyotining yirik 
investorlari 
hisoblanishadi
.
Rossiyaning tashqi savdo aylanmasi Osiyo-Tinch okeani mamlakatlari 
iqtisodiy 
hamjamiyati
(ATES) dagi ulushi 17% ni, Markaziy va Sharqiy Yevropa 
mamlakatlaridagi ulushi esa 13 % ni tashkil etadi. 
Mamlakatning eng nufuzli savdo sheriklari Germaniya, Italiya, Xitoy, 
Niderlandiya, Shvesariya, Buyuk Britaniya, Finlyandiya, Polsha, AQSH va 
Yaponiya 
hisoblanadi
. Bu mamlakatlarda Rossiyaning tashqi savdo ulushi 60% ga 
tengdir. 
Germaniya Rossiyaning asosiy savdo sherigi sanaladi. 
Hududi
yaqinligi va 
ulgurji narxlari pastligi bois bu rivojlangan davlat Rossiya bilan yuqori sifatga ega 
avtomobillar, maishiy elektronika, kosmetika, parfyumeriya, mebel, kiyim-kechak, 
poyafzal, tibbiy mahsulotlar, oziq-ovqatlar bo‘yicha o‘zaro yaqin aloqalar 
qiladi
. 
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari geosiyosiy muhit va 
hududiy
yaqinlik jihatidan Rossiya tashqi savdosida alohida o‘rin tutadi. Sharkiy Yevropa 
davlatlari 1990 yillar boshida Rossiya bilan savdo aloqalarini ancha 
qisqartirgan
edi, ammo 1995 yildan boshlab bu mamlakatlar o‘rtasida savdo munosabatlari 
keskin rivojlandi. Rossiya u tomonga energiya resurslari (neft, tabiiy gaz) eksport 
qilgan
bo‘lsa, importga oziq-ovqatlar, kimyoviy mahsulotlar, mashina-texnologiya 
mahsulotlari harid 
qiladi
. 
Polsha 
ham
Rossiya uchun yirik savdo sherigi sanaladi. Rossiya eksporti 
tizimida Polshaga asosan xomashyolar sotilayotgan bo‘lsa, Polshadan esa oziq-
ovqat va 
qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari (salkam 40%), dori-darmonlar, kosmetika 
va xalq iste’moli mollari, mashina va texnologiya, 
qurilish
materiallari import 
qilinmoqda
. 
Baltikbuyi mamlakatlari va Bolqon mintaqasi bilan Rossiyaning savdo 
munosabatlari yangi iqtisodiy xususiyat kasb etadi. Shuningdek, Rossiya tashqi 
savdosi uchun AQSH va Osiyo-Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari Yevropa 
davlatlaridan tashqari asosiy savdo sheriklariga aylanmoqda. 
Rossiyaning MDH mamlakatlari bilan 
hamkorligi
. Mustakil Davlatlar 
Hamdo‘stligi
(MDH)ning integratsiyalashuv jarayonlari taraqqiyoti nafakat 
Rossiyaning, balki barcha unga a’zo mamlakatlarning ichki siyosiy, iqtisodiy va 
ijtimoiy muammolarini bartaraf etishga xizmat 
qiladi
. 
Ma’lumki, MDH tarkibiga 12 ta mamlakat kiradi. Ularning o‘zaro 
munosabatlari tenglik asosida shakllantirilgan va davlat 
ham
, 
g‘ayridavlat
tuzilma 
ham
bo‘lmagan 
hamdo‘stlik
a’zolari o‘rtasida bitimlar bilan belgilangan tartibda 
ish olib boradigan muvofiqlashtiruvchi muassasalar orqali teng 
huquqlik
prinsipi 
asosida amalga oshiriladi. 
Hamdo‘stlik
mamlakatlari o‘rtasida ikkitomonlama 
iqtisodiy munosabatlar, davlatlar o‘rtasida alohida tashkilotlar (ittifoqlar, 

---

149 
sherikchilik, alyanslar) tuzilgan. Masalan, Belorussiya va Rossiya itifoqi, Rossiya, 
Tojikiston, 
Qirg‘iziston
, 
Qozog‘iston
va O‘zbekiston, Xitoy o‘rtasida YevroOsiyo 
iqtisodiy tashkiloti. Bugungi kunda Rossiyaning jami tashqi savdo aylanmasida 
MDH davlatlari ulushi salkam 1/4 
qismi
tashkil etadi. 
Rossiya savdo faoliyati uchun eng yaqin sherikchilik 
qilayotgan 
mamlakatlar Ukraina, Belorussiya, 
Qozog‘iston
va O‘zbekiston 
hisoblanadi
. 
Nazorat savollari: 
1.
Dunyo xo‘jaligida Rossiyaning o‘rni va rolini ko‘rsatib o‘ting. 
2.
Rossiyaning mavjud tabiiy-xom ashyo resurslari va mahsulot tayyorlashga 
doir imkoniyatlarining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib bering. 
3.
Iqtisodiy islohatlar o‘tkazilishida Rossiyada kechgan oxirgi yillardagi o‘ziga 
xos xususiyat va yo‘nalishlarni ayting. 
4.
Rossiya iqtisodiyotida tashqi iqtisodiy aloqalarning roli va mohiyatini 
qanday
baholaysiz? 
5.
Rossiyaning uzoq xorij mamlakatlaridagi savdo sheriklarini sanab o‘ting. 
6.
Rossiya Federatsiyasi tashqi iqtisodiy aloqalarida yakin xorij 
mamlakatlarining o‘ziga xos xususiyatlarini baholang. 

---

150 
XV Bob. XALQARO VALYUTA-KREDIT MUNOSABATLARI 
1.§. Xalqaro valyuta tizimining tuzilishi va mazmun mohiyati. 
XX asrning o‘rtalarida xalqaro iqtisodiy, moliyaviy va valyuta 
munosabatlari taraqqiyotni 
haraktga
keltiruvchi yangi kuchga aylandi. Umumiy 
bozor va ochiq iqtisodiyot yo‘nalishiga keng yo‘l ochish uchun savdo 
ayirboshlashni jadallashtirish, xalqaro moliyaviy tizimni rivojlantirish, yangi 
valyuta bozorlarini tashkil 
qilish
va turli mamlakatlar o‘rtasida valyuta-pul 
munosabatlarini kengaytirish shartlarini amalga oshirish lozimligini ko‘rsatdi. 
Mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarning turli-tuman shakllarida,ya’ni tovarlar 
va xizmatalar bilan savdo-sotiq 
qilish
, ssuda sarmoyasi va investitsiyalarning 
harakati
, ishlab chiqarish va fan-texnika borasidagi 
hamkorlik
, ishchi kuchlarining 
ko‘chishi (migratsiyasi) va xalqaro turizm-bularning 
hammasi
valyuta 
munosabatlarni yuzaga keltiradi. 
Valyuta munosabatlari milliy 
hamda
xalqaro darajada amalga oshiriladi. 
Milliy darajadagi munosabat milliy valyuta tizimi (MVT)ni o‘z ichiga 
qamrab
oladi. Milliy valyuta tizimi - milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish shu 
bilan birga almashtirish bilan bog‘liq bo‘lmagan, chet el valyutasiga doir boshqa 
operatsiyalarni tartibga soluvchi