Samarqand iqtisodiyot va servis instituti raxmatulla xaitboyev ekologik turizm

Tayanch so‘z va iboralar: 
rayonlashtirish, mintaqaviy turizm, 
tabiiy landshaftlar, ekoturistik rayon, biologik xilma-xillik.
Mavzuni o‘zlashtirish bo‘yicha savol va topshiriqlar:
1. O‘zbekistonni ekoturistik rayonlashtirishda qanday 
vazifalarni hal qilish kerak?
2. O‘zbekistonni ekoturistik rayonlashtirishda qanday 
takliflaringiz bor?
3. O‘zbekistonning ekoturistik rayonlari nimalarga asoslanib 
ishlab chiqilgan?
4. Siz yashayotgan manzil qaysi ekoturistik rayonda ekoturizmni 
rivojlantirishda nimalarga e’tibor berish kerak?
5. Qaysi ekoturistik rayonlarida ekoturizmning asosiy resurslari 
joylashgan?
6. O‘zbekistonning ekoturistik rayonlarini amaliy darslarda 
gapirib bering.
7. O‘zbekistonning ekoturistik rayonlaridagi asosiy ekoturistik 
resurslar bo‘yicha ko‘rgazmali materiallar tayyorlang.
8. Mavzu matnidagi xalqaro ekologik ramzni ta’riflang.
14-mavzu. EKOLOGIK TURIZMNING TABIATGA TA’SIRI
Reja;
14.1. Ekoturizmning tabiatga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’siri.
14.2. Ekoturizmning tabiatga yonlama ta’siri.
14.1. Ekoturizmning tabiatga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’siri
Ekoturizmning tabiatga ta’siri 
yo‘nalishida mamlakatimiz ekoturizmizda 
ilmiy-tadqiqotlar boshlangan emas. 
Umuman ekoturizm haqidagi ilmiy-
tadqiqotlarning aksariyat qismini rossiyalik 
olimlarning ilmiy adabiyotlaridan 
o‘rganayapmiz va hozircha ekoturizmda 
quruq, ilmiy-amaliy, tajribaviy jihatlardan 
asoslanmagan tavsiyalarni yozmoqdamiz. 
Lekin, Rossiyadagi ekoturizmning darg‘alari ham ekoturizmning 
tabiatga ta’sirini ilmiy-amaliy tajribasiz,“shunday bo‘lsa kerak” 
ma’nosida yozishmoqda
55
.
56
.
57
.
58
. Biz ham bu ilmiy muhitdan ilmiy 
tadqiqotlarsiz chiqaolmaymiz. Shuning uchun ham bu mavzuda 
ekoturizmning tabiatga ta’sirini asosan rossiyalik mutaxassislarning 
xulosalari bo‘yicha keltiramiz. Ilmiy adabiyotlarda ekoturizmning 
tabiatga ta‘sirini izohlashni ikki davrga bo‘lish mumkin:
1. O‘tgan asrning 70-yillaridan asr oxirigacha bo‘lgan davr.
2. XX asrning hozirgi davri.
O‘tgan asrning 70-yillaridan asr oxirigacha bo‘lgan davrda 
insoniyat 
oldidagi global ekologik inqirozlarning oldini olishda ekoturizmning 
55 
Äðîçäîâ À.Â., Îñíîâû ýêîëîãè÷åñêîãî òóðèçìà. Ìîñêâà: Ãàðäàðèêè, 
2005. C. 271.
56
Ñåðãååâà Ò.Ê. Ýêîëîãè÷åñêèé òóðèçì. Ìîñêâà: Ôèíàíñû è ñòàòèñòè-
êà, 2004. C. 360
57 
Õðàáîâ÷åíêî Â.Â. Ýêîëîãè÷åñêèé òóðèçì. Ìîñêâà: Ôèíàíñû è ñòà-
òèñòèêà, 2003. C. 172.
58 
Êîñîëàïîâ À.Á. Òåîðèÿ è ïðàêòèêà ýêîëîãè÷åñêîãî òóðèçìà. Ìîñêâà: 
ÊÍÎÐÓÑ, 2005. C. 240.

---

178
179
ahamiyatini belgilashda va ekoturizmning prinsiplarini ishlab 
chiqishda asosan uning tabiatni muhofaza qilishdagi o‘rniga katta 
e’tibor berildi. Shuning uchun ham ekoturizmning tabiatga salbiy 
ta’sirini tadqiq qilish haqidagi ma’lumotlar u davr adabiyotlarida 
deyarli uchramaydi. Bu o‘sha vaqtdagi to‘g‘ri yo‘l edi. 
Chunki, ekoturizmning asosiy resurslari va obyektlari “Alohida 
muhofaza qilinadigan hududlar”, “Milliy parklar” va “Davlat 
tabiat qo‘riqxona”lari bo‘lganligidan ekoturizmning tabiatga 
salbiy ta’sirlarini yuzaga chiqarish xalqaro tabiatni muhofaza 
qilish tashkilotlarining qarshiligiga albatta duch kelishi mumkin 
bo‘lardi. Shu bilan birga u davrlarda ilmiy-texnika taraqqiyoti 
tabiat va uning resurslarini yemirib borayotgan, tabiatni muhofaza 
qilishda davlatlar tabiat qo‘riqxonalarini va milliy parklarni tashkil 
qilishni kuchaytirgan vaqtlar edi. 
Ekoturizmning tabiat muhofazasidagi o‘rni va ahamiyati dunyo 
ekologik turizmida dunyo mamlakatlarining ko‘pchiligida amaliy 
jihatlardan isbotlangandan keyin (AQSH, Kanada, Avstraliya, 
Yevropa davlatlari, Afrikada ekoturizm rivojlangan davlatlar, 
Hindiston, Yaponiya) asrimiz boshlanish davrlariga kelib 
ekoturizmning tabiatga salbiy ta’sirlari yuzaga chiqa boshladi. Bu 
haqda ko‘plab misollarni keltirish mumkin.
O‘tgan asrning 70–80-yillarida iqtisodiy rivojlangan AQSH, 
Kanada va Yevropa davlatlarida ommaviy turizm kuchli rivojlanib 
bordi. Turizm va antropogen bosimning tabiatga salbiy ta’siri 
haqida birgina misol keltiramiz. Masalan, 1973–1983-yillarda ana 
shunday ta’sirlar natijasida Yevropa mamlakatlari bo‘yicha daryo 
va ko‘llarda turistik marshrutlar 40% ga, dengizdagi marshrutlar 
70% ga qisqardi, tabiiy o‘rmonlarining 60% i ommaviy turizmdan 
zarar ko‘rdi, payxon qilindi. 
AQSHning Balinger kan’onida turistik transport oqimining 
kuchayishi va turistik infratuzilmalarning markazlashuvi natijasida 
atrof hudud tuproq qatlamining 86% i tabiiy unumdorligini 
yo‘qotdi. Shu yillarda AQSHning milliy parklarida, Alpda, Nepal 
davlatidagi alpinizm turizmi kuchli rivojlangan Everest tog‘i yon 
bag‘irlarida, Janubiy Amerikadagi mashhur Inklar so‘qmog‘ida, 
Nepalning Annapurna tog‘lari yon bag‘irlarida turistik rekratsion 
yemirilish kuchayib ketdi
59
.
Turizmdagi ommaviy va ekologik rivojlanishning tabiatga va 
uning resurslariga salbiy ta’siri haqidagi birinchi ilmiy maqola G‘arbiy 
Germaniyalik R.Yunkning “1 ga cho‘milish joyida qancha turistlar 
bor” mavzusidagi maqolasi bo‘lib qoldi. Shundan keyin 1981-yilda 
X.Vaysning “Shveysariyada landshaftlarning asta-sekinlik bilan 
yemirilishi va ularni qutqarish tadbirlari” mavzusidagi kitobi nashr 
qilindi va boshq. Shundan keyin xorij ekoturizmida ekoturizmning 
tabiatga salbiy ta’siri darajalarini o‘rganishga katta e’tibor berildi.
XX asrning hozirgi davrdagi 
ilmiy adabiyotlarda ekoturizmning 
tabiatga ta’siri haqida ilmiy-amaliy tajriba va kuzatuvga 
asoslanmagan xulosalar yozila boshlandi. Bu haqda yuqorida 
to‘xtaldik. Masalan, Rossiyadagi ekologik turizmning darg‘alari 
bo‘lgan Drozdov A.V., Sergeyeva T.K., Xrabovchenko V.V., 
va Kosolapov A.B.larning turizmning tabiatga ta’siri haqidagi 
xulosalari bir xil ma’noda, ya’ni turizmning tabiatga ta’siri:
a) to‘g‘ridan to‘g‘ri; b) yonlama (bilvosita) yuz beradi.
Ekoturizmning tabiatga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’siri haqida juda 
ko‘p misollar keltirish mumkin. Bu misollarning barchasida 
ekoturizmning noto‘g‘ri tashkil qilinishi va ekoturistik faoliyatning 
nazoratsiz holatlarida yuz beradi. Ekoturizmda quyidagi ikkita 
holat ekoturizmni rivojlantiruvchilar, ekoturizmni tadqiq 
qiluvchilar uchun juda muhim hisoblanadi:
1. Ekoturizmning tabiatni muhofaza qilishi.
2. Tabiatni ekoturizmdan muhofaza qilish.
Ekoturizmning asosiy maqsadi tabiatni muhofaza qilish 
hisoblanadi. Ekoturizmning jahonda shakllantirilishi dunyoviy 
ekologik inqirozlardan kelib chiqqanligi ham o‘rganildi. 
Ekoturizmning tabiatga har qanday ta’siri ekoturizmning huquqiy 
me’yorlari ishlab chiqilmagan holatlarda yuz beradi. Ekoturizmning 
59 
Ñåðãååâà Ò.Ê. Ýêîëîãè÷åñêèé òóðèçì. Ìîñêâà: Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 
2004. C. 360..

---

180
181
huquqiy me’yorlari ishlab chiqilmagan holatlarda ekoturizmni tashkil 
qilish va ekoturistik faoliyatni nazorat qilish ham qiyin kechadi.
Tabiatni ekoturizmdan muhofaza qilishda ekoturistik 
resurslardan foydalanish yuklamasini, ya’ni ekoturistik obyektga 
bir kunda qancha ekoturistni qo‘yish chegarasini, me’yorini bilish 
lozim. Bu chegaradan, yuklamadan ortig‘i ekoturistik bosim 
deyiladi. Ekoturistik bosim qanchalik ortsa tabiatga keltirilgan 
zarar oshib boradi. Bunday holatlarda tabiatdan ekoturizmda 
foydalanish zararli bo‘lib chiqadi.
Ekoturizmning tabiatga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’siri quyidagi 
holatlarda yuz beradi:
• ekoturistik me’yordan ortiq baliq ovlash va ekoturistik 
me’yordan ortiq ovchilik ta’sirida o‘simlik va hayvonlarning 
qirilishi, tabiiy hududlardagi qishloq xo‘jalik faoliyati natijasida 
tabiiy sharoitlarning buzilishi.
• o‘simliklar va hayvonlarning tabiiy hayotiga aralashuv – 
shovqin, ularni qo‘ldan oziqlantirish, sun’iy sharoitlarda ko‘paytirish, 
doimo ta’qib qilish, kuzatish, uyalarini buzish va boshq.;
• inson keltirgan oziq-ovqat chiqindilaridan yuqumli 
kasalliklarning kelib chiqishi, o‘rmonlarning kesilishi, tuproq 
qatlamida salbiy o‘zgarishlarning hosil bo‘lishi.