Samarqand iqtisodiyot va servis instituti marketing kafedrasi «himoyaga ruxsat etildi»

2.Raqobatning turlari, mohiyati va usullari. 

 

Prezidentimiz o‘z ma’ruzalarida “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni 

cheklash  va  raqobat  to‘g‘risidagi  qonon  bugungi  kunda  eskirdi  va  zamon 

talablariga  javob  bermay  qoldi.  Shuni  e’tiborga  olgan  xolda  “Raqobat 

to‘g‘risidagi” yangi qonunni ishlab chiqarishimiz va qabul qilishimiz zarur.”

6

- deb 

ta’kidlagan edilar.  

Shulardan 

kelib 

chiqqan 

xolda, 

raqobat 

bozor 

iqtisodiyotini 

harakatlantiruvchi  mexanizmi  hisoblanadi.  Zero,  raqobat  tashqi  kuch  sifatida 

maydonga  chiqib,  korxonalarda  mehnat  unumdorligini  oshirish,  harajatlarni 

kamaytirish, ishlab chiqarish va mehnatni oqilona tashkil etishga, binobarin ishlab 

chiqarishni kengaytirish va samaradorligini oshirishga doimo undab turadi.  

Raqobat  nima  ishlab  chiqarish  kerak?  degan  savolga  aniq  javob  beradi. 

Chunki haridorning tovar va xizmatlarni sotib oligga sarflash uchun mo‘ljallangan 

mablag‘lari  doimo  cheklangan  bo‘ladi.  O‘z  navbatida  tovar  ishlab  chiqaruvchilar 

o‘z  tovarlarini  sotish  orqali  Ushbu  mablag‘larga  ega  bo‘lish  maqsadida 

kurashadilar.  

Shuni  aloxida  ta’kidlash  kerakki  raqobat  iqtisodiy  agentlarning  bitimlarini 

uzluksiz oshirishga, rag‘batlantirib turadi. Busiz raqobatda  g‘olib chiqish  mumkin 

emasligini  ta’kidlab,  shuni  aytish  kerakki  fan-texnika  taraqqyoiti  yutuqlarini 

vaqtida  ishlab  chiqarish,  joriy  etish  yuqori  saviyadagi  mutaxassislarni  talab  etadi. 

Ushbu  ishlarni  amalga  oshirmaslik  esa  muqarrar  ravishda  raqobat  kurashini  boy 

berishga olib keladi. 

                                                        

6

 I.A.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini 

rivojlantirish konsepsiyasi.T.: O‘zbekiston, 2010 yil 52 bet  

 

---

17 

 

Bozorda  firmalar  resurslarini arzon olish  va tovarlarni qimmatroq sotishga 

intiladilar  va  foydani  ko‘proq  olish  uchun  kurashadilar.  Haridor  mollarni  bozorda 

arzon  olmoqchi  bo‘lsa,  sotuvchi  qimmatroqqa  sotishni  o‘ylaydi.  Raqobatda  aniq 

maqsadlar qanday bo‘lmasin, pirovard natija daromad ko‘rish yoki imidj ortishidan 

iborat.  Raqobatsiz  bozor  iqtisodiyotining  bo‘lishi  mumkin  emas  va  bunda 

iqtisodiyot mavjud bo‘la olmaydi ham.  

Bozor  raqobati  qanday  xususiyatga  ega?  Birinchi  navbatda,  rivojlangan 

bozorda  raqobat  iste’molchilar  (haridorlar)  o‘rtasida  emas  balki  tovarlar  va 

xizmatlarni  sotuvchilar  ham  iste’molchilar  singari  foyda  olish  yo‘lida  harakat 

qiladi. Ammo ishlab chiqaruvchining shaxsiy foydani ko‘zlashi raqobat bo‘lganda 

yuqori  raqobatdoshlikka  erishish  moddiy  texnika,  moliya  va  mehnat  resurslaridan 

samarali  foydalanish  esa  umuman  jamiyat  manfaatlariga  mos  keladi,  chunki 

resurslar  har  qanday  jamiyatda  cheklangan.  Raqobat  mahsulot  birligiga  mehnat 

sarfini  kamaytirishga  eng  mukammal  texnologiyalarni  ishlab  chiqarish  va  joriy 

etishga, mahsulot sifatini yaxshilash va narxini pasaytirishga rag‘zbat beradi.

7

 

Bozorning  raqobatchilik  tarkibiy  tuzilishining  turli  modellari  ajratib 

berilgan.  Uning  turli  modeli  keng  e’tirof  etilib,  mukammal  (sof)  raqobat; 

monopolistik  raqobat,  oligopoliya,  mukammal  monopoliya  kabilarga  bo‘linadi. 

Mukammal  (sof)  raqobat  -  bozorga  kirib  keladigan  va  undan  chiqib  ketadigan, 

haridor  va  sotuvchilarning  ko‘pligi  bilan  tavsiflanadigan,  sotuvchilar  bir  xil  ish 

turidagi  tovarlar  va  xizmatlarni  taklif  etadigan  raqobat  turidir.  Bunda  haridor  va 

sotuvchilarning  birontasi  ham  aloxida  bir  o‘zi  bozor  narxlariga  ta’sir  ko‘rsatishga 

qodir  bo‘lmaydi.  Bu  modelga  ko‘ra  mukammal  raqobatchi  mavjud  bozor 

narxlarida sotish uchun mo‘ljallangan jami mahsulot yoki xizmatni bozorda sotish 

imkoniyatiga ega bo‘lgan  ishlab chiqaruvchi  yoki tovarlarni sotuvchi  hisoblanadi. 

U  umumbozor  narxlariga  uni  ko‘tarish  yoki  pasaytirish  tomoniga  qarab  hech 

qanday  ta’sir  ko‘rsata  olmaydi,  chunki  bir  xil  yoki  turdosh  tovarlar  va  xizmatlar 

savdosining  umumiy  xajmida  uning  hissasi  bir  ishlab  chiqaruvchi  bozorni  o‘z 

ichiga  oladigan  bo‘sag‘asidan  past  ijtimoiy  manfaatlar  nuqtai  nazaridan  xuddi 

                                                        

7

 A. O‘lmasov “Iqtisodiyot asoslari” . Toshkent, “Mehnat” 2008, 94-bet 

---

18 

 

shunday raqobatli bozor eng foydali hisoblanadi. Bunday bozorda yakka bir ishlab 

chiqaruvchi  va  sotuvchi  narxga  ta’sir  ko‘rasat  olmaydi,  jamiyat  esa  haridor 

qiyofasida tekshirib, sinab, tanlab olib ayni paytda ishlab chiqarishni nazorat qiladi 

va boshqaradi.