Samarqand iqtisodiyot va servis instituti ekskursiya xizmatini tashkil qilish

Amallarningyaxshisi najot beruvchisidir,
Mol-mulkning yaxshisi kifoyat qiluvchisidir.
Masjid ichkari qismida. 
Masjidning 213 ta (o ‘ra) ustunli ichki 
maydoni 55x45 metr boMgani holda, uning balandligi 4,5 metr. 
Besh mingga yaqin kishi namoz o ‘qishi mumkin bo‘lgan bu mas- 
jidda yog‘och o ‘ymakorligi san’atining qadimgi va eng chiroyli na- 
munalari hozir ham o‘z vazifasini bajarib turibdi. Bu ustunlaming 
ayrimlari XIII-XV asrlarda ishlangan bo‘lsa, ko‘pchiligi XIX—XX 
asrlarga taalluqli. Bugungi kungacha saqlangan bu ustunlaming 12 
ta eng qadimgilari X-XII asrlarda ishlangan. Ustunlaming ko‘pligi, 
ulaming ming yil ichida ta’mirlanmaganligi xorazmlik yog‘och 
o‘ymakor ustalarining ishlariga baho berish imkonini beradi. Agar 
e ’tibor qilinsa, ustundagi naqshlarning turli-tuman va bir-biridan 
chiroyliligi kishi diqqatini tortadi. Eng e ’tiborli tomoni shundaki, 
ustunlar qadimiylashib borgani sayin ulardagi go‘zallik ortib bora- 
di. Bu go‘zallik naqshlarning chuqurligi va mayin-nafisligidadir. 
X -X I asrda ishlangan ustunlarga tarixiy m a’Iumotlar yozilgan 
boMsa, XV-XVI asrlarda ularga hadislar yozilgani ma’lum bo'ladi.
X asrda Xorazmga kelgan arab sayyohlari Al-Istahriy va Al- 
Muqaddasiylaming guvohlik berishlaricha, masjid IX-X asrlarda
179

---

bunyod etilgan. Muqaddasiyning «Ahsan at taqosim fi ma’rifat 
al-Aqolim (mamlakatlarni o ‘rganish uchun eng yaxshi taqsimot)» 
asarida Xiva haqida shunday ma’lumotlar keltirilgan: «Xiva cho‘l 
chekkasida joylashgan azirrt bir shahardir va daryodan chiqarilgan 
kanal bo‘yidadir. Uning katta jom e’ masjidi bor». Ushbu asarda 
Xiva haqida berilgan tarixiy m a’lumot ham juda qimmatlidir, 
qarang unda у ana nimalarga e ’tibor qaratilgan: «U yerda uzum, 
ko‘plab mayiz, qandolat, kunjut, y o ‘l-yo'i matodan tikilgan kiyim- 
lar, gilamlar, nafis parchalar, qulflar, rang-barang kiyimiar, faqat 
kuchli odamlar foydalanishi mumkin bo‘lgan o ‘q-yoylar, maxsus 
pishloq, suzma, baliq yetishtiriladi. U yerda kemalar quriladi».
Ko‘pdan beri yashab kelayotgan xivaliklaming aytishlariga qa- 
raganda, ko‘hna masjid eskirib qolgan va uning o ‘miga ikki yuz 
yillar oldin xuddi o‘sha reja asosida ancha kengaytirilgan hozirgi 
masjid barpo qilingan. Tarixiy ma'iumotlarga qaraganda masjid 
1788-yilda Abdurahmon Mehtarning katta o ‘g‘Ii Abdurahimboy 
tomonidan qayta qurilgan. Masjidning kunchiqar tomonidagi kich- 
kina maqbaraga Abdurahmon Mehtar dafh qilingan.
Masjid mehrobining o ‘rtasida rangli bo'yoqlar bilan anor da- 
raxti va uning shoxlaiida pishib yetilgan mevalari tasvirlangan. 
Bu rasmning yasalishiga sabab, qadimgi xorazmliklaming islom- 
dan oldingi e’tiqodicha, y a’ni zardo‘shtiylik dinida anorni qo‘liga 
ushlab turgan Anaxita tasviri hosildorlik xudosi sanalgan. Islom 
keyin, anor guli yoki uning mevasi ayrim joylarda yasala bosh- 
langan. Mehrobning ikki yonida devorga o ‘matilgan marmar 
toshlarga o‘ymakor xatlar bitilgan bo‘lib, xatlarning birida mas­
jid mulki va mablag‘i haqidagi vaqfnoma, ikkinchisida esa masjid 
tarixiga oid m a’lumotlar keltirilgan. Ularda aytiiishicha, vazir Ab­
durahmon amri bilan 1203 hijriy (1788) yilda Kuyuk tom (hozirgi 
Qo‘shko‘pir tumanidagi qishloq) va Bekobod qishloqlarida mas- 
jidga vaqf yerlar ajratilganligi va daromadni xayr-ehsonga hamda 
masjid zaruriyatiga sarf qilish haqidagi xabarlar bor.
180

---