Samarqand iqtisodiyot va servis instituti ekskursiya xizmatini tashkil qilish

47

Nutqning tempi (tezligi). Hikoyaning mazmunidan kelib chiq-ib ekskursiya jarayonida nutq tempi tezlashadi yoki sekinlashadi. Nutqning tez, o‘rta, sekin, muloyim templari mavjud. Nutq maz­ muni samarali qabul qilinishi uchun uning tempi sokin, bir ma-romda bo‘lishi kerak.

Ekskursiya mavzularini tayyorlash jarayonida, hikoyani tu-zishda gid qoMida soat bilan mustaqil mashg‘ulotlar o'tkazishi maqsadlidir. Nutqning tezligi daqiqasiga 75 ta so‘z, o‘rtachasi - 60 ta so‘z, sekini - 45 ta so‘zdan iborat bo‘ladi. Hikoya qilish jarayoni­ da tez gapirish (daqiqasida 80 va undan ziyod so‘z) noto‘g‘ridir, bu tinglovchilami zeriktiradi, ekskursiya ma’lumotlarini tahlil qilish­ ga xalaqit beradi. Tanaffussiz tez tempdagi nutqlami ekskursantlar qabul qilmaydi. Shu bilan birga butun ekskursiya jarayonida bir xil tempni saqlab turish ham noto‘g‘ridir. Gid nutqida asosiy holatlar boshqa ma’lumotlardan ko‘ra sekinroq hikoya qilinadi. Asosiy ho-latlami rivojlantiruvchi materiallar tez bayon etiladi.

Nutqning kamchiligi sifatida maxsus atamalarni, so‘zli shtamp-lami, uzun iboralarni haddan ziyod ishlatilishini ко‘rsatish mum­ kin. Bular eshituvchilar asabiga tegishi va diqqatning pasayishiga olib keladi.

Yaxshi diksiyaga ega bo‘lish gid uchun muhimdir. Diksiya - bo‘g‘inlar, so‘zlar va butun bir iboralarni aniq, tushunarli talaf-fuz etishdir. Duduqlanish, so‘zlaming qo‘shimchalarini to‘g‘ri qo‘ymaslik yoki «yutib yuborish» nutqning kamchiliklariga kiradi.

Gid o‘z tili ustida ishlashni nutq texnikasini (nafas olish, ovoz, diksiya) egallashdan boshlaydi. Diksiya aniq va tushunarli bo'lishi muhimdir. Eng awalo noaniqliklarni, tushunarsiz nutqni bartaraf etib, ekskursantlar tushunishi mushkul bo‘lgan so‘zlar talaffuzini takrorlab olish kerak. Keyiri talaffuzning tezligiga e’tibor beriladi. Har bir so‘z shu jumladan, xorijiy so‘zlar, ism va familiyalar aniq aytilishi, ekskursantlarga tushunarli bo‘lishi lozim. Gid o‘z nutqi­ ning ifodasi (intonatsiya) ya’ni so‘z va gaplami talaffuz etishda ovozning past va balandligini kuzatishi zarur. Nutq ifodasi man-

48

iu|iy ishotli boiishi kerak, chunki hikoyaning negizida nafaqat likr, balki hissiyot ham turadi. U hikoyaga «jon» bag‘ishlaydi, gid­ ning ma’Iumot mazmuniga munosabatini ko‘rsatadi.

0. 
   likoya ifodasining yana bir vazifasi - biror fikmi mantiqiy yakuniga yetkazishdir. Ifodali o‘qish muhim faktlarga urg‘u berish imkonini, hikoyaga tantanaviylik, kutilmaganlik, so‘rovIiIik tusini beradi. Ifodaning o‘zgarishi hikoya mazmunidan kelib chiqadi, ■.finning uchun gidning alohida so‘zlar va butun bir iboralarni har xil ohang jilosida talaffuz eta olishi katta ahamiyatga ega.
   

Ba’zi gaplar ifodasi so‘roq, darak, undov, tasdiqlovchi. hiko­ yaning ohangi quvonchli, qayg‘uli, tantanali bo‘lishi mumkin. HuJaming barchasi gidning hikoya mazmuniga nisbatan munosa-batiga bog‘liq. Hikoyaning hissiyotli jilosi haqiqiy chiqishi uchun ekskursiya xizmatini o‘tkazishda tayyorgarlik ko‘rishda hikoya­ ning ohangi va ifodasini aniqlab olishi kerak.

Gid so‘zli, iboraviy, mantiqiy urg'ularni to‘g‘ri ishlatishi lozim. Urg‘u bu so‘z yoki so‘zlar guruhini ovoz kuchi yoki ohangni ko4arish bilan ajratishdir. Gid o‘z nutqi ustida uzluksiz ishlashi lug'aviy zaxirasini boyitadi, hikoyada to‘g‘ri so‘zlarni saralab va tanlab ishlatish imkonini beradi, keraksiz so‘zlardan, standart iboralardan nutqni «tozalash» shuningdek, o‘z nutqining individu­ al uslubini yaratish imkonini beradi.