Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

 
 
8.5. 1-jadval 
Tasniflangan kreditlar boʻyicha zahira stavkalari 
Tasniflangan kreditlar tarkibi 
Zahira ajratmalari stavkasi 
Standart kreditlar 
5 % 
Substandart kreditlar 
10 % 
Qoniqarsiz kreditlar 
25 % 
Shubhali kreditlar 
50 % 
Umidsiz kreditlar 
100 % 

---

92 
Mamlakatimizda bank aktivlari quyidagi tartibda va toifalar boʻyicha 
tasniflanadi: 
Tijorat banklarini aktivlarini sifatiga koʻra ―standart‖, ―substandart‖, 
―qoniqarsiz‖, ―shubhali‖ va ―umidsiz‖ toifalarga tasniflanadi. 
1.―Standart‖ aktivlar. Bunda qarz oluvchi moliyaviy jihatdan barqaror 
hisoblanadi, u yetarli miqdorda kapitalga, yuqori daromadlilik darajasiga hamda 
barcha mavjud majburiyatlarni, jumladan, mazkur qarzni qondirish uchun yetarli 
pul mablagʻlari oqimiga, shuningdek amalga oshirilishi mumkin boʻlgan strategik 
rejaga, bozordagi raqobatdoshlik qobiliyatiga, yaxshi mahsulotni ishlab 
chiqarishga va oʻz mahsuloti boʻyicha marketing rejasiga ega boʻladi. Taʻminot 
―yaxshi taʻminlangan‖ kredit mezonlariga mos keladi. Taʻminot turlari notarial 
jihatdan tasdiqlangan boʻlishi (agar qonun hujjatlarida notarial tasdiqlanishi 
nazarda tutilgan boʻlsa), zarur hollarda, tegishli mulk bitimini roʻyxatdan oʻtkazish 
uchun belgilangan tartibda roʻyxatga olinishi, shu jumladan, tijorat bankini garov 
mol-mulkiga doir huquqlari toʻgʻrisidagi yozuv garov reyestrida aks ettirilishi 
lozim. Tijorat bankiga kredit qaytarilmagan holda cheklovlarsiz va erkin ravishda 
uni taʻminot hisobidan undirib olishga haqli. Taʻminotga doir taqdim etilayotgan 
barcha hujjatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda rasmiylashtirilishi lozim. 
Sifati ―standart‖ deb tasniflangan aktivlar qaytarilishida muammolar 
kuzatilmaydi. Bunda asosiy qarz summasini va foizlarini hech qanday qismi 
muddati oʻtgan yoki shartlari qayta koʻrib chiqilmagan boʻlishi lozim. Asosiy qarz 
summasi yoki foizlardan muddati oʻtgan va shartlari qayta koʻrilgan aktivlar sifati 
―standart‖ deb tasniflanishi mumkin emas. 
Tijorat banki zahira kapitali tarkibida sifati ―standart‖ deb tasniflangan 
aktivlar uchun ularni qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasini bir foizi 
miqdorida standart aktivlarga yaratiladigan zahira shakllantirishi lozim. 
Standart aktivlarga yaratiladigan zahiralar tijorat banklari tomonidan 
soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlar toʻlangandan soʻng qolgan sof foyda 
hisobidan mazkur Nizom kuchga kirgan kundan keyin ajratilib, hisobot sanasiga 

---

93 
sifatida ―standart‖ deb tasniflangan aktivlar qoldigʻidan kelib chiqqan holda tashkil 
qilinadi. 
2. Qarzdorning moliyaviy holati barqaror hisoblangan, lekin ayrim salbiy 
holatlar yoki tendensiyalar mavjud boʻlib, agar ular bartaraf etilmasa, 
moliyalashtirilgan loyihani amalga oshishiga yoki qarzdorni aktivni oʻz vaqtida 
toʻlash qobiliyatiga nisbatan shubha paydo boʻlishi mumkin boʻlgan aktivlar sifati 
―substandart‖ deb tasniflanadi. Bunda moliyaviy holati yoki taʻminotni nazorat 
qilish borasida bir muncha shubhalar boʻlgan, kredit hujjatlarida yetarlicha axborot 
boʻlmagan yoki taʻminot boʻyicha hujjatlari boʻlmagan ―standart‖ deb tasniflangan 
aktivlarni sifati ham ―substandart‖ deb tasniflanishi lozim. 
Tijorat banki sifatida ―substandart‖ deb tasniflangan aktivlar uchun ularni 
qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasini oʻn (10) foizi miqdorida maxsus 
zahira shakllantirishi lozim. 
3. Quyida keltirilgan omillardan hech boʻlmaganda bittasi mavjud boʻlsa, 
aktivlarni sifati ―qoniqarsiz‖ deb tasniflanadi: 

asosiy toʻlov manbalari qarz toʻlash uchun yetarli boʻlmasa, 
taʻminotga qoʻyilgan mulkni va qarz oluvchini boshqa asosiy vositalarini sotish, 
toʻlanishi lozim boʻlgan qarzlarni uzaytirishlarni hisobga olgan holda qoʻshimcha 
toʻlov manbalarini topish talab etiladigan boʻlsa; 

qarz oluvchini joriy moliyaviy holati yoki uni pul mablagʻlarini 
moʻljallanayotgan oqimi majburiyatlarni qoplashi uchun yetarli boʻlmasa; 

qarz oluvchini kapitali yetarli darajada boʻlmasa; 

ushbu sohaga nisbatan tendensiya va istiqbollar barqaror boʻlmasa; 

taʻminot qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech 
boʻlmaganda asosiy qarzni toʻlanmagan summasiga teng boʻlsa; 

asosiy qarz va foizlar boʻyicha muddati oʻtgan qarzdorlik mavjud 
boʻlib, uning muddati 90 kundan oshmagan boʻlsa. 
Tijorat banki sifati ―qoniqarsiz‖ deb tasniflangan kreditlar uchun ularni 
qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasini yigirma besh (25) foizi miqdorida 
maxsus zahira shakllantirilishi lozim. 

---

94 
Sifati ―qoniqarsiz‖ deb tasniflangan aktivlarga xos barcha xususiyatlarga 
ega boʻlib, mavjud sharoitda aktivlarni toʻliq qaytarilishini shubha ostiga va kam 
ishonchli qilib qoʻyadigan aktivlar sifati ―shubhali‖ deb tasniflanadi. Bunda 
yoʻqotishlar koʻrish ehtimoli yuqori boʻlgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud 
boʻlgan aktivlar sifati sharoit oydinlashguncha ―umidsiz‖ deb tasniflanmaydi. 
4. Quyida keltirilgan omillardan hech boʻlmaganda bittasi mavjud boʻlsa, 
aktivlarning sifati ―shubhali‖ deb tasniflanadi: 

Sifati 
―qoniqarsiz‖ aktivlarning hech boʻlmaganda birorta 
koʻrsatkichi, shuningdek ayrim boshqa salbiy tavsiflari mavjud boʻlsa (bozorda 
oson sotiladigan ta‘minotning mavjud emasligi yoki taʻminlanmagan aktivlarning 
mavjudligi yoxud qarz oluvchini bankrot deb eʻlon qilinishi); 

yaqin kelajakda aktivni qisman toʻlanish ehtimoli mavjud boʻlsa; 

asosiy qarz va foizlar boʻyicha 90 kundan ortiq lekin, 180 kundan 
oshmagan muddati oʻtgan qarzdorlik mavjud boʻlsa. 
Tijorat banki sifati ―shubhali‖ deb tasniflangan aktivlar uchun ularni 
qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasini 50% miqdorida maxsus zahira 
shakllantirishi lozim. 
Shartnomada belgilangan muddatda qaytarilmagan yoki qaytmasligidan 
dalolat beruvchi omillar yoki alomatlar mavjud boʻlgan hamda qaytmaydigan yoki 
qiymati juda pastligi tufayli hisobini balansda aktiv sifatida yuritilishi maqsadga 
muvofiq emas deb baholanadigan aktivlar sifati ―umidsiz‖ deb tasniflanadi. 
Bunday tasniflash aktivlarda umuman hech qanday tugatiladigan qiymat mavjud 
emasligini bildirmaydi. Biroq, tijorat banklari oʻz balanslarida bunday aktivlarni 
hisobini yuritishni davom ettirishlari maqsadga muvofiq emas. Tijorat banki 
tomonidan taʻminotga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni bartaraf 
etish yoki uni qaytarish choralari qoʻllanishi lozim. 
5. Quyida keltirilgan omillardan hech boʻlmaganda bittasi mavjud boʻlsa, 
aktivlarning sifati ―umidsiz‖ deb tasniflanadi: 

aktivlarni undirilishi sud jarayonida boʻlsa; 

---

95 

qarzdor va lizing oluvchidan undirilgan, garovga qoʻyilgan mol-
mulkka boʻlgan huquqlardan foydalanish yoʻli bilan tijorat banki tomonidan 
balansga qabul qilingan kundan boshlab uch oy muddatda sotilmagan va bank 
faoliyatini kengaytirish uchun sotib olingan binodan ikki yil mobaynida 
foydalanilmagan hamda bank faoliyati uchun ortiq foydalanilmay qoʻyilgan 
paytdan boshlab bir yil mobaynida sotilmagan boʻlsa; 

aktivlarning toʻlash muddati uzaytirilgan boʻlsa; 

asosiy qarz va foizlar boʻyicha 180 kundan ortiq kunga muddati 
oʻtgan qarzdorlik mavjud boʻlsa. 
Tijorat banki sifati ―umidsiz‖ deb tasniflangan aktivlar uchun ularni 
qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasini 100% miqdorida maxsus zahira 
shakllantirishi lozim. 
Agar tijorat bankida bitta qarzdorga berilgan bir necha aktivlar mavjud 
boʻlsa, qarzdor tomonidan tijorat bankiga qaytariladigan barcha aktivlar sifati 
ulardan eng past toifada tasniflangan aktivlar sifatidek tasniflanishi lozim. 
Agar qarzdorni bir nechta tijorat banklari oldida qarzi mavjud boʻlib, ularni 
birida qaytarilishi lozim boʻlgan aktivlar sifati eng past toifada tasniflangan boʻlsa, 
boshqa tijorat banklari ham ushbu qarzdorga berilgan aktivlar sifatini mazkur 
toifada tasniflashlari shart. Bunda tijorat banklari qarzdorga boshqa tijorat banklari 
tomonidan berilgan aktivlar sifatini tasnifini aniqlash uchun kredit axboroti 
maʻlumotlar bazasidan foydalanishlari lozim.