Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

 
 
 
§
11.3. Bank kapitalini oshirishning asosiy manbalari. Tijorat banklari 
kapitallashuv darajasini oshirish boʻyicha xalqaro talab va standartlar 
(Bazel III) hamda ulardan Oʻzbekiston bank amaliyotida foydalanish 
imkoniyatlari 
2010-yil sentabr oyida Bank nazorati boʻyicha Bazel qoʻmitasi bank kapitali 
va likvidliligini yangi standartlari toʻliq ishlab chiqilganligini eʻlon qildi hamda
noyabr oyida ushbu yangi standartlar katta yigirmalik davlatlari rahbarlarini Seul 
Sammitida tasdiqlandi. Bazel-III deya nomlanayotgan ushbu yangi standartlar
banklar kapitali yetarliliga minimal talablarni tobora va bosqichma-bosqich 
kuchaytirishni nazarda tutadi. Ushbu yangi standartlarga katta yigirmalik
davlatlarida 2013-yildan boshlab oʻtilishi hamda 2019-yilga kelib ushbu
davlatlarda banklar oʻz kapitallarini Bazel-III talablariga toʻliq moslashtirishlari 
kutilmoqda. Bazel-III talablari oʻzi nimalardan iborat, degan savol yuzaga 
kelishi aniq. Ushbu savolga batafsilrok toʻxtalib oʻtsak. Bazel-III da bank 
kapitaliga oid qator yangi tushunchalar, jumladan «Bufer kapitali» deb umumiy 
nom olgan ikkita: konservasion hamda kontrsiklik bufer kapitali tushunchalari 
kiritilmoqda. Konservasion kapital iqtisodiy, moliyaviy inqirozlar davrida banklar
zararlarini qoplash uchun oʻziga yarasha qalqon sifatida xizmat qilishi kutilmoqda.
Kontrsiklik kapital har bir mamlakat shart-sharoitidan kelib chiqqan holda, 
0-2,5 foiz doirasida belgilanadi. Yana bir yangi tushuncha — bu tizim uchun 
muhim banklar kapitaliga qoʻshimcha talablardir. Tizim uchun muhim banklar
deganda hajmi, murakkabligi hamda tuzilmaviy oʻzaro bogʻlanganligi sababli

---

135 
ularni tanazzulga uchrashi butun moliya tizimi inqiroziga hamda iqtisodiy 
faollik falajiga sabab boʻladigan banklar tushuniladi. Bazel-III da bunday
banklar kapitaliga nisbatan qoʻshimcha talablar ishlab chiqilishi lozimligi 
toʻgʻrisida umumiy kelishuvga kelingan. 
Demak, Bazel-III ga koʻra, banklar regulyativ kapitali koʻrsatkichi
birinchi darajali bank kapitali, konservasion bufer kapitali, kontrsiklik bufer 
kapitali hamda tizim uchun muhim banklar kapitaliga qoʻshimcha talablar 
yigʻindisidan iborat boʻladi. Tijorat banklarida risk boshqaruvini takomillashtirish
lozim. Xalqaro amaliyotda bank menejmentini markaziy boʻgʻini risk boshqaruvi 
ekanligi allaqachon isbotlangan. Bazel-I, Bazel-II va Bazel-III, standartlarini asl 
mohiyati ham risk va kapital oʻrtasidagi bogʻliqlikda namoyon boʻladi. Bazel-III
kelishuvini bosh maqsadi –bank ishida risk boshqaruvi sifatini oshirish 
hisoblanadi.
Bazel-III tavsiyalarini qoʻllashdan koʻzlanayotgan asosiy maqsadlar: 
►bank sektorini moliyaviy-iqtisodiy tanglikdan kelib chiqadigan 
inqirozlarga qarshi tura olish imkoniyatini oshirish;
►risk-menejment va boshqaruv sifatini oshirish;
►banklar faoliyati, kapital bazasi shaffofligini (transparentligi) 
kuchaytirish. 
Bazel-III negizidagi asosiy yangi talablar:
►kapital yetarliligiga nisbatan yangi talablar (oddiy aksiyalar va 
taqsimlanmagan foydaga ustuvorlik berish, qoʻshimcha maxsus zahira 
kapitalini shakllantirish); 
►2 ta likvidlilik koeffitsiyentiga (liquidity coverage ratio, net table 
funding ratio) nisbatan meʻyoriy talablarni joriy etish;
►leveraj koeffitsiyentini joriy qilish (Bunda koeffitsiyentni
oʻrtacha choraklik darajasi hisoblanadi va dastlabki bosqichda uning meʻyoriy 
darajasi 3 foiz etib belgilanadi). 
Tijorat banklari kapitalini oshirish manbalari 

---

136